Creooltalen, wat zijn dat?

Atlassen, we kunnen er maar niet over ophouden. Vorige week is er namelijk, joepiedepoepie, weer eentje bijgekomen: de Atlas of Pidgin and Creole Structures, oftewel de APiCS. Daarin staan allerlei eigenschappen vermeld van, de naam zegt het al, pidgins en creoles. Dat zijn buitengewone interessante talen, waar jij, o lezer, absoluut te weinig vanaf weet. Dus: wat zijn dat eigenlijk, creolen en pidgins?

Het komt heel erg vaak voor: iemand (een ontdekkingsreiziger bijvoorbeeld) komt op een nieuwe plek en probeert te communiceren met een lokaal iemand. Maar men spreekt elkanders taal niet! Je zou best kunnen verwachten dat dit een onoverkomelijk probleem is: zelfs als we elkaars taal zouden willen leren, dan nog is dat heel erg moeilijk: hoe weet ik nou wat jij bedoelt als je naar een rennende gazelle wijst en zegt: gobogai? Toch slaagt men erin om in zo'n situatie te communicateren, door een beetje van de beide talen te nemen en daar een nieuwe van te kleien. Zo'n gemixte taal heet een contacttaal.

Pidgins en creoles zijn verschillende soorten contacttalen. In de meeste gevallen gaat het om talen die in het kolonialistische tijdperk zijn ontstaan, toen slaven door Europeanen van Afrika naar oorden over de hele wereld werden gesleept. Zij spraken diverse Afrikaanse talen en moesten opeens communiceren met enerzijds andere slaven, die heel andere Afrikaanse of Caribische talen spraken, en anderzijds met de Europese slavendrijvers, die Engels, Nederlands, Frans, Spaans of Portugees spraken. Uit dergelijk contact zijn dus nieuwe talen ontstaan, en die noemen we creooltalen. Een paar creooltalen die je misschien kent, omdat ze mede op Nederlands zijn gebaseerd, zijn Papiamentu en (Zuid-)Afrikaans. 

We spreken overigens pas van een creooltaal wanneer kinderen het als moedertaal leren. Creooltalen lijken een beetje op elkaar, in de zin dat ze vaak weinig vervoegingen kennen (dus veel losse korte woorden gebruiken), en vaak dezelfde woordvolgorde hebben. Er is regelmatig beweerd dat creooltalen simpeler zijn dan ‘gewone’ talen, maar dat hangt er maar net vanaf wat je onder simpel verstaat. In ieder geval is men het er inmiddels over eens dat creooltalen een volwaardige grammatica hebben, waarmee je net zo veel kunt uitdrukken als met andere grammatica’s.

Pidgins werden vroeger gedefinieerd als voorstadium van creolen: een nieuwe taal die alleen door volwassenen werd gesproken, bijvoorbeeld tijdens het werken of op de markt, heette een pidgin, en zodra kinderen dit als moedertaal gingen verwerven, noemde je het een creool. Nu denkt men daar anders over. Er zijn creooltalen die nooit zo’n ‘voorstadium’ hebben gehad, en anderzijds zijn er pidgins die in dat stadium blijven en nooit als moedertaal verworven worden. Desondanks hebben ze een stabiele grammatica, zij het een wat beperktere dan creolen. Een voorbeeld van een pidgin is Kyakhta, een taal die op de markt gesproken werd op de grens van Rusland en China. Dit is dus echt een eigen variant – het heeft eigenschappen van Russisch en eigenschappen van Chinees, maar alles bij elkaar heeft het eigen regels en eigen woorden.

Voor taalwetenschappers is het natuurlijk interessant hoeveel creooltalen en pidgins gemeen hebben met de talen die aan de basis lagen. Soms lijkt het erop dat de woorden uit de ene taal en de grammatica uit de andere worden overgenomen, maar er zijn ook weer tegenvoorbeelden. Soms heeft een creooltaal namelijk een eigenschap die niet uit een van de brontalen voort kan komen. Hebben de sprekers dat dan zelf bedacht? Is dat een aanwijzing dat onze cognitie een voorkeur heeft voor bepaalde structuren, los van de structuren die we al kennen? Er is ook een heel belangrijk sociaal aspect aan creolisatie: wat was het prestige van de talen die samen kwamen? Dit is vaak relevant, omdat veel creolen zijn ontstaan (zoals boven beschreven) in situaties waar één taal duidelijk de "baas" was. Maar heeft die sociale situatie dan dus ook invloed? En maken de structuren uit de sociaal hogere talen dan meer kans om in de creooltaal terecht te komen?

Stof voor onderzoek! De APiCS maakt zulk onderzoek weer een stukje makkelijker. Ook als je geen onderzoek doet is het leuk er een kijkje te nemen. Bekijk vooral de voorbeelden (en het Papiamentu liedje hieronder), dan krijg je een idee van hoe deze talen klinken!