Accenthallucinatie

Het zal u niet ontgaan zijn: de Tweede Kamer heeft een nieuwe veurzitster. Khadija Arib werd een paar weken geleden met een flinke meerderheid verkozen, ondanks dat de PVV expliciet, en de VVD wat stiekemer, uitspraken dat ze haar ongeschikt vonden. Behalve haar dubbele nationaliteit werd Arib verweten dat ze een Marokkaans accent heeft. Ze zou daardoor slecht verstaanbaar zijn – lastig, natuurlijk, als je een debat veurzit. Het ding is alleen, dat ze al jaren debatten heeft veurgezeten. Waren er toen ook problemen met haar accent? Hoe erg is een accent eigenlijk? Maakt het mensen echt onverstaanbaar? Hoe meet je dat? De Taalwetenschap heeft hier bijzonder interessante dingen over te zeggen. Namelijk: het zou zomaar kunnen dat de VVD hallucineert. Net als iedereen, trouwens.

De Canadese taalkundige Molly Babel liet onlangs (in een replicatie van eerder onderzoek) twee groepen studenten naar exact dezelfde lezing luisteren.  De studenten konden de spreker niet zien – ze luisterden naar een opname. Wel kregen ze een foto te zien van een professor, zogenaamd de spreker. De ene groep zag een foto van een ‘Kaukasisch’ persoon, de andere groep kreeg een ‘Aziatisch uitziende’ persoon te zien. Na afloop bleek dat er verschillen waren: de laatste groep gaf aan een Aziatisch accent gehoord te hebben. Ze hadden, stelden ze zelf, ook minder van de lezing begrepen. Dat verschil is niet te verklaren vanuit de daadwerkelijke lezing: de groepen hebben exact dezelfde (accentloze) spreker gehoord. Conclusie: groepje twee heeft het hele accent bij elkaar gehallucineerd.

Hebben we hiermee bewezen dat Canadese studenten bevooroordeeld zijn? Nee, we hebben bewezen dat álle taalgebruikers bevooroordeeld zijn. In die zin dat we allemaal, als we naar iemand luisteren (en kijken), verwachtingen hebben over wat diegene gaat zeggen en hóe zij of hij dat gaat zeggen. Dat is slim, want op die manier kun je je oren (en ogen) vast instellen op de spreker. Dat helpt je weer bij het begrijpen en onthouden van haar/zijn boodschap. 

Zie daarvoor ook dit andere onderzoek, waarin studenten lijstjes woorden moesten onthouden. De woorden hadden allemaal iets met ‘slapen’ te maken. Als de proefpersonen de gehoorde lijstjes moesten reproduceren, schreven sommigen woorden als ‘kussen’ en ‘matras’ op. Die woorden hadden ze niet gehoord: hun hersenen dáchten dat, alleen maar omdat ze verwachtten dat ze zulke woorden zouden horen. Hersenen zijn dus geen passieve verwerkingsmachines - ze slaan voortdurend zelf aan het aan- en invullen. Ze doen dat nog eens extra wanneer ze problemen verwachten, bijvoorbeeld omdat een spreker geen standaardtaal spreekt. Zo bleek in het slaaponderzoek dat het invulmechanisme sterker was wanneer de woorden met een New Yorks accent waren uitgesproken.

Hersenen passen zich dus aan een gesprekspartner met een accent aan. Ze verwachten dat ze afwijkende, onbegrijpelijke klanken gaan horen (bijvoorbeeld koeltoer in plaats van cultuur). Ze weten dat ze die afwijkende klanken moeten vervangen door klanken die ze kennen. Daarop anticiperend luisteren ze minder goed naar wat je oren zeggen, en vullen ze zelf hier en daar wat klanken in. Je hersenen denken als het ware: ‘Ah, een Chinees, die versta ik niet, dus ik vul zelf wel even aan wat ie bedoelt.’ Slim, van je hersenen, maar supervervelend voor de spreker, naar wie minder goed geluisterd wordt. 

Heeft Khadija Arib een Marokkaans-Arabisch accent? Ja. Maakt dat haar onverstaanbaar? Dat is in the brains of the beholder.