Waarom zeggen mensen 'dat kost duur'?

door Marten van der Meulen

Momenteel lees ik De boeken der kleine zielen van Louis "Als hij nu leefde was hij voor ADO geweest" Couperus. En dat in de tijd dat er net een lijvige en vuistdikke biografie over hem uitkwam! Zoals eerder gemeld is het taalgebruik van Couperus anders dat het huidige. Hij gebruikt bijvoorbeeld veel Franse woorden (ook in BdKZ weer wat juweeltjes, maar daarover een andere keer meer), schrijft 'hadt' en gebruikt spannende zinsconstructies. Maar wat me trof was de volgende zin:

"Dat was een prachtig diner geweest, dat diner, dat ZIJ had gegeven; het kostte dan ook duur en zij zeide hoeveel, maar voegde er een paar honderd gulden toe. (p.174)

Wat? Kost duur?! Notre Louis pleegt zo'n taalfout? Ach, het kan de beste overkomen. Maar ik ging wel (weer) eens tobben over die uitdrukking. Waar omkomt zeggen mensen eigenlijk 'kost duur'?

Allereerst: 'kost duur' is niet zomaar een slordigheid. Zoals Joop van der Horst zegt in zijn schitterende Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw: "zodra er systeem in de fouten zit, moeten we bedacht zijn op een taalverandering". En er zit systeem in, althans, de 'fout' komt vaker voor, en heeft een zusje: weegt zwaar. Traditioneel (bijvoorbeeld Damsteegt 1964 en vele andere adviesboekjes en -websites) worden twee verklaringen gegeven:

1. Het is een gallicisme, dus geleend uit het Frans, als leenvertaling van 'coûte cher'

2. Het is een contaminatie van 'duur zijn' en 'veel kosten'

Nu, dat is allebei best mogelijk. Maar wat me verbaast is dat niemand een derde optie geeft, een optie die mij ook best aannemelijk lijkt.

Ik zou namelijk denken dat het uitbreiding van een heel algemeen patroon in de taal is: we willen het liefst veel zware, betekenisvolle woorden. 'Veel' is een heel algemeen en relatief zwak woord. Door een extra bijwoord te gebruiken wordt benadrukt waar het om gaat. Kijk bijvoorbeeld ook naar 'Dat duurt lang': je zou net zo goed kunnen zeggen 'dat duurt veel', maar dat doen we niet. We willen duidelijkheid, we willen weten waar het om gaat, we willen op meerdere manieren laten zien waar het om gaat, wat het betreft. We gebruiken dus een werkwoord om aan te geven in welke categorie we spelen (tijd, geld, gewicht, wat dan ook), en geven met een specifiek bijwoord aan waar in die categorie we zijn.

Dubbele markeringen komen in taal heel veel voor. Kijk, daar heb je er al eentje: 'heel veel'. Niet gewoon 'veel', maar 'heel veel'. Of neem verkleinvormen: sinds ik een paar jaar geleden 'klein mini-stadionnetje' las in de krant, zie ik dit soort verkleinende verdubbelingen en vertrippelingen overal. En vergeet ook 'weegt zwaar' niet. Die uitdrukking wordt ook vaak afgekeurd, maar kan natuurlijk best een voorbeeld zijn van hetzelfde fenomeen. Oe oe oe en de dubbele negatie dan! "Ik kijk hem echt nooit niet meer aan" is dus, even voor de goede orde, niet fout: zelfs het Toonaangevende Taaladvies.net zegt dat het in informele taal gebruikt wordt. Waarom we het gebruiken? Precies: benadrukking, verzwaring.

Maar, werp ik dan mezelf tegen: hoe zit het dan met meten? Dat werkwoord geeft ook een hoeveelheid aan, maar "dat meet lang" ben ik nog niet tegengekomen. Tsja, kan ik daar weer tegen terug riposteren: misschien is het een verandering die nog gaande is. Het zou kunnen dat die verzwaring constructie na constructie aanpakt. Het kan ook überhaupt om iets totaal anders gaan: ik weet het niet. Ik ben slechts een zoeker in de taalwoestijn. Zoals Beroemd Taalkundige Lambert ten Kate schreef: "Ik voor mij heb betragt onze Taelwetten te vinden,en niet te maken, zoekende middelerwijs ook na hare Oorzaek en Redelijkheid". En zo is het.

Hoe dan ook: dat gezever over 'kost duur is fout' lijkt me overbodig. Het is hartstikke normaal om iets dubbel te benoemen ter benadrukking. Komt hiermee de hele categorie der contaminaties op losse schroeven te staan? Misschien moeten we die eens gaan bestuderen, in plaats van alleen maar boe te roepen. Sowieso een goed en interessant idee, want contaminaties komen niet zomaar in het wilde weg voor: er zit vast een patroon in. En zoals altijd: taalfouten zijn als vleermuizen die je aanvallen in een donkere grot. Wanneer je rustig blijft en hun gedrag observeert, zul je begrijpen waarom ze doen wat ze doen. In het geval van taalfouten zou een beter begrip kunnen leiden tot gerichter onderwijs. Voor veel mensen is dit nog teveel gevraagd: de Weg naar Verlichting in Taal is donker en vol van verschrikkingen. Maar ik houd moed. Op naar meer begrip! Leve taal!