Talen in Zuid-Afrika

Door Sterre Leufkens

Het is op een koude en stroomstoringduistere ochtend nauwelijks voor te stellen, maar een maand geleden was ik, Milfje-v, nog in een zomers en zonovergoten Zuid-Afrika. Sjonge wat was het daar fijn: een prachtig mooi landschap, heerlijke wijnen, en: een fascinerende taalsituatie. Zuid-Afrika heeft maar liefst 11 officiële (erkende) talen, en dan nog een boel onofficiële - als taalkundige kun je daar dus je lol op. En jullie trouwens ook, want hier is een inkijkje in een paar van die talen. 

Afrikaans

Dit is onder Nederlanders waarschijnlijk de bekendste taal uit Zuid-Afrika. Het is een semi-creooltaal: een creooltaal maar dan anders. Een creooltaal, zo weten jullie misschien, is een mengtaal, ontstaan in de kolonialistische tijd, toen slaven (met verschillende Afrikaanse moedertalen) moesten communiceren met elkaar en met Europese kolonisten. Het Afrikaans lijkt zo sterk op het Nederlands dat het niet echt een creooltaal is, vandaar dus dat semi-. Maar alsnog kun je met name in de grammatica invloeden terugvinden van Bantoe-talen, Khoisan-talen, Maleis, Engels en Portugees. 

De woordenschat komt vrijwel helemaal uit het (zeventiende-eeuws) Nederlands. Vandaar dat je de taal als Nederlander best een beetje kunt begrijpen. Althans, als je het leest - ik kwam met gesproken Afrikaans niet zo ver. De klanken zijn dus wel echt anders dan de Nederlandse. Luister hier maar even.

Grammaticaal zijn er ook de nodige verschillen. Zo worden werkwoorden niet vervoegd (ek is, jy is, ons is), en heeft Afrikaans dubbele negatie, oftewel twee ontkennende woordjes betekenen 1 keer 'niet' (ek het dit nie gedoen nie).

Engels

Engels functioneert in Zuid-Afrika als lingua franca, oftewel: veel mensen kunnen het op z'n minst een beetje, en gebruiken het om te communiceren met mensen met een andere moedertaal. Superhandig voor de Nederlandse toerist die geen Afrikaans kan. Veel mensen spreken dus Engels, maar slechts 9% van de Zuid-Afrikanen heeft het als moedertaal (na Zoeloe 22,7%, Xhosa 16% en Afrikaans 13,5%).

Xhosa

Ja mensen, Zuid-Afrika is bekend om zijn kliktalen, en daar is het Xhosa er één van! Als je indruk wilt maken op feestjes, moet je zorgen dat je de naam van de taal uitspreekt met de goede klik. Die maak je door je tong tegen een zijkant van je verhemelte te duwen (je mag zelf weten welke kant), en los te trekken, alsof je een paard aanspoort. Er zijn nog meer kliks: het Xhosa heeft bijvoorbeeld ook dentale kliks die je maakt door je tong tegen de achterkant van je tanden te duwen en los te trekken. In andere kliktalen heb je ook nog bilabiale kliks: daarbij duw je je lippen tegen elkaar en trek je ze weer los, waardoor je een kusgeluid maakt. 

Het Xhosa is trouwens ook nog beroemd om zijn uitgebreide klassensysteem, en dan heb ik het niet over apartheid, maar over klassen van zelfstandig naamwoorden. Welke klasse een woord heeft kun je zien aan het voorvoegsel. Zo vallen woorden die met u- beginnen in de eerste klasse, vol met woorden voor personen. Klasse 3 bevat woorden voor niet-bezielde natuur (bomen, rivieren), klasse 7 omvat andere talen en culturen, en ga zo maar door - een hele indeling, vol uitzonderingen. Als je soms twijfelt tussen 'de' of 'het', denk dan maar eens aan de kinderen die Xhosa leren.

Zoeloe

Ach wat een genot: nog een kliktaal! En ook nog eens de taal met de meeste spreeksters en sprekers in Zuid-Afrika, namelijk zo'n 10 miljoen. Zoeloe en Xhosa zijn verwant en onderling verstaanbaar. Deze talen worden het meest gesproken in het oosten van het land, terwijl in het westen meer mensen Afrikaans gebruiken. 

Fun fact: in het liedje Circle of Life (je weet, uit The Lion King) zitten een paar zinnen Zoeloe. Meezingen!