Lemmata en schemata: over onze favoriete meervoudsvorm

Ach, het Nederlands doet toch zo onhandig met meervoudsvormen. Voortdurend moeten we kiezen tussen -s of -en, en soms heb je dan ook nog 'ns een apostrof nodig (foto's). Helemaal wild wordt het bij meervouden op -eren, die eigenlijk onlogisch en fout zijn (want kinder, lieve mensen, wás al meervoud). We hebben medeklinkerverdubbeling (padden, bollen), en woorden waarbij allebei de meervoudsvormen kunnen. En tot overmaat van haverklap hebben we ook nog een paar meervoudsvormen geleend uit andere talen. Het moet niet gekker worden! In die laatste categorie zit dan wel weer ons favoriete meervoudsvorm: -ta.

De meervoudsuitgang -ta komt, eigenlijk heel simpel, uit het Grieks. Hoewel de Grieken het aan de lopende band gebruikten, is het in het Nederlands vrij zeldzaam. Dat is niet zo gek: het is makkelijk om een heel woord te lenen, maar een achtervoegsel, dat doen we niet zo snel (maar zie hier voor voorbeelden van toen het toch gebeurde). Wel komt het natuurlijk voor dat je een woord leent met het bijbehorende meervoud: zo blijven we zitten met dat taalvreemde museum-musea. Gek dat je de rabiate puristen, die met schuim om de mond het meest onschuldige Engelse woord veroordelen, hier nooit over hoort.

-Ta komt dus bij weinig woorden voor. Wikipedia (dat soms een aardig beeld geeft van wat de gemiddelde taalgebruiker doet) noemt vier woorden die -ta accepteren, namelijk lemma, schema, dogma, en trauma. Wij van Milfje gebruiken eigenlijk alleen lemmata, en nog best vaak ook, want in ons werk gaat het geregeld over ingangen in bijv. een woordenboek of grammatica. De andere drie -ta-woorden zijn voor ons nogal ongebruikelijk.

Altijd aardig om dan even een snelle blik te werpen op wat Henk en Nadia op het interweb eigenlijk uitspoken. Een zoektochtje door Nederlandstalige websites geeft de volgende cijfers (disclaimer: dit is heel ruw, alleen indicatief, veel ruis zoals lemmata uit woordenboeken ipv echt gebruik):

lemma's 33.500
lemmata 15.900

schema's 433.000
schemata 49.900

dogma's 36.600
dogmata 2.270

trauma's 147.000
traumata 14.400

Dat geeft toch al een heel aardig beeld. De meervouden op 's worden duidelijk meer gebruikt, in een verhouding tussen de 1:9 en 1:16. Grote uitzondering is lemmata, waar de verhouding ongeveer 1:2 is. Milfje blijkt toch maar weer een lekkere standaard taalgebruikert.

Verandering in patroon

Goed, weinig -ta dus wat de klok slaat. Er gloort echter hoop aan de horizon. Het is namelijk niet onmogelijk dat de vorm in gebruik toeneemt. Uitbreiding van een bestaand patroon is de kern van veel taalveranderingen. Zo zie je dat de zwakke vervoeging van werkwoorden (in de verleden tijd -te of -de erachter plakken) toegepast wordt op werkwoorden die vroeger een klinkerverandering ondergingen: waar men in de Middeleeuwen nog 'loech' zei, zeggen we nu 'lachte'. De andere kant op komt ook voor: vroeger zei men vooral 'vraagde' als verleden tijd van vragen, maar dat is nu vervangen door 'vroeg' (rare jongens, die Nederlanders).

Je ziet dus dat een bepaalde vervoeging van het ene woord op andere woorden overspringt. Dat zou theoretisch gezien ook best met -ta kunnen gebeuren: dat er nu maar vier woorden zijn waar we dit aan vast plakken, wil niet zeggen dat het bij die vier hoeft te blijven. Eigenlijk is ieder meerlettergrepig woord met een enkelvoud op -a geschikt voor deze patroonuitbreiding. En wie weet zijn op termijn alle enkelvouden wel geschikt. Maar dit is vooral een theoretische benadering, want -ta komt op dit moment nog veel te weinig voor. Bovendien zijn allerlei sociale factoren die een bepaalde invloed kunnen garanderen niet aanwezig. Zo heeft de Griekse taal nauwelijks status, en er zijn geen grote groepen tweedetaalsprekers die als moedertaal Grieks hebben (hoewel, als de economische crisis daar doorzet...).

Maar dat neemt niet weg dat we zo'n mooi perifeer achtervoegsel niet wat meer zouden kunnen gebruiken! Daarom deze oproep: gebruik dat schitterend pretentieus klinkende -ta toch eens. Geef -ta een I.I. (Intellectuele Injectie) door een meervoud op -ta te bedenken en consequent in je dagelijkse taal te incorporeren. Hier alvast wat voorzetjes. Bedenk je er zelf meer bij?

1. Die film draait in alle cinemata. 
2. Ik besloot eens gek te doen en meerdere papayata te kopen.
3. Arme kippen: hun cloacata waren flink onstoken.
4. Na jaren trainen heeft Khaled nu alle bestaande zwemdiplomata.
5. In de dierentuin zagen we een groep van wel tien lamata!
6. "Onze vakantie was wel een beetje light on the playata", verzuchtte Mario koppig.
7. "Ik word gek van al die chihuahuata in mijn park", merkte Truus tegenstrijdig op.
8. "Mijn klasgenootje heeft twee moeders. Ze wordt elke dag opgehaald door haar mamata!" (Kan middels analogie ook uitgebreid naar papata.)
9. "Onze ouders zijn gescheiden, en allebei hertrouwd. Als we een kind krijgen, heeft het dus 4 omata!" (Kan middels analogie ook uitgebreid naar opata.)
10. "Ik ving bij het Pokemonnen alweer zo'n Rattata. Nu heb ik wel honderd Rattatata!"