De taalwetenschap achter het kofschip

Door Sterre Leufkens

Wat steenkoolfabrieken zijn voor het klimaat, dat zijn de d's en de t's voor de Nederlandse spelling. Mensenkinderen, wat een energie hebben we al niet de ozonlaag in gestuurd met ergernissen, onderwijs, oproepen tot hervorming, en nog meer ergernissen. Wij mengen ons vandaag eens even lekker niet in de discussie over het nut van d/t-regels, of over het al dan niet terecht/interessant zijn van ergernissen (dat deden we namelijk hier al). Nee, vandaag geven we jullie een stukje taalkundige info waarmee je dat hele f*cking kofschip niet meer nodig hebt. Lees dit stukje en je zult opeens het licht zien achter het sexy fokschaap!

Het ezelsbruggetje

Het kofschip (eigenlijk moet je geloof ik 't kofschip schrijven want de h staat toch al in de ch en de e doet niet mee) is een ezelsbruggetje. Mocht de basisschool lang geleden zijn: het werkt als volgt. Wil je weten of een verledentijdsvorm een -t of een -d krijgt, neem dan het hele werkwoord (bijvoorbeeld 'smurfen'), en haal -en eraf ('smurf'). Kijk nu of de laatste letter in 't kofschip zit (ja, dat zit ie). Zo ja: een -t (gesmurft!), zo nee: een -d.

Appeltje eitje! Toch? Nou, er zijn wat kinken in de kabel. Zo hebben we er de laatste tijd een hoop Engelse werkwoorden erbij gekregen, die voor ons ongebruikelijke medeklinkers hebben (denk maar aan faxen en bashen). 'T kofschip voldeed niet meer, en nu zitten we met een kofschiptaxietje dan wel xtc-koffieshopje dan wel sexy fokschaap (dat ons wel helpt met faxen, maar niet met bashen: de h staat er wel in, maar alleen als onderdeel van de ch: telt dat? Het xtc-koffieshopje is dus beter). 

Zie hier een probleem van ezelsbruggetjes. In de standaardgevallen helpt het je tot een goede uitkomst, maar je hebt geen idee wat je aan het doen bent. Als er een nieuw, uitzonderlijk geval komt, dan kun je daar niks mee. Die nieuwe, uitzonderlijke gevallen kwamen vroeger uit het Frans, nu uit het Engels, en in de toekomst uit, wie zal het zeggen, het Chinees? Hoe dan ook: je hebt een goede reden om te gaan begrijpen wat je aan het doen bent, en het xtc-koffieshopje het kofschiptaxietje te laten. Op naar een duurzame werkwoordsvervoegingsstrategie, voor een correcte d/t-toekomst, enzovoorts.

Wat erachter zit
Hoe zit het dan echt? Nou. Medeklinkers komen in vele soorten en maten. Je kunt ze onderverdelen in categorieën, bijvoorbeeld aan de hand van de manier waarop je ze maakt, of de plaats waar je ze maakt. Als je in het Nederlands een werkwoord in de verleden tijd wilt zetten, is een ander indelingscriterium cruciaal: stemhebbendheid, oftewel of je je stembanden laat meetrillen of niet. 

Als je je hand op je strottenhoofd legt, kun je voelen of je je stembanden gebruikt. Wissel maar eens de zzz met de sss af. Bij de eerste trilt er (als het goed is) iets in je keel, bij de tweede niet. Niet alleen de z en de s vormen op deze manier een paar. Ook de vvv en de fff maak je op exact dezelfde manier en plaats; het enige verschil is dat bij de v je stembanden meetrillen, maar bij de f niet. Idem dito voor b/p en d/t. Het is lastiger zelf na te gaan omdat je die klanken niet aan kunt houden, maar het is wel zo.

Terug naar de werkwoordspelling. Als de stam van een werkwoord (het hele ww min -en) eindigt op een stemloze klank, dan beginnen alle uitgangen van de verleden tijd ook met een stemloze medeklinker, namelijk de t. Even wat voorbeeldjes:
- maken > mak-, k is stemloos dus maak-te, gemaak-t
- faxen > fax-, x (ks) is stemloos dus fax-te, gefax-t
- bashen > bash-, sh (sj) is stemloos dus bash-te, gebash-t

Eindigt de stam op een stemhebbende klank, dan begint de verleden tijd met een d, kijk maar:
- roven > rov-, v is stemhebbend dus roof-de, geroof-d
- taggen > tag-, g (de Engelse, van goal) is stemhebbend dus tag-de, getag-d
- buzzen > buzz-, z is stemhebbend dus buzz-de, gebuzz-d

Zo werkt het dus. 't kofschip of het fokschaap of xeno-fuckchips of wat dan ook, dat is gewoon een woord waarin alle stemloze klanken van het Nederlands in zitten. Je kunt dat woord uit je hoofd leren, maar je kunt ook gewoon het verschil tussen stemloos en stemhebbend leren. Dan kun je namelijk alle denkbare nieuwe werkwoorden correct spellen, al staan er nog zulke exotische medeklinkers in.

Bonus bonus: je kunt dan ook beter begrijpen waaróm dit zo werkt. Dit proces zorgt er namelijk voor dat je minder vaak vlak na elkaar een stemloze en een stemhebbende klank hoeft te gebruiken, of andersom. Als je een persoonsvorm in de verleden tijd zet (bijvoorbeeld maak > maakte, of hoor > hoorde), dan pas je de beginklank van het achtervoegsel aan aan de eindklank van de stam. Je stembanden hoeven dan niet te wisselen van aan naar uit, of andersom. Dat scheelt energie. 
Bij voltooid deelwoorden (gemaakt, gehoord) gaat het iets anders, omdat wij Nederlandssprekenden de gewoonte hebben om de laatste klank van een woord altijd stemloos te maken. Vandaar dat 'gehoord' toch klinkt als 'gehoort', en dat je stembanden daar toch even snel moeten switchen. Als de bewuste klank niet aan het eind van het woord staat, bijvoorbeeld in een bijvoeglijk naamwoord (de door mij gehoorde kreet) hebben de stembanden weer hun relaxte opeenvolging van stemhebbende klanken. Dat heeft moeder anatomie maar weer mooi gefixt.