Welke taal wordt er gesproken in Wakanda? En waarom is dat problematisch?

Door Marten van der Meulen

Ik ben fan van de films van Marvel. Visueel vermaak, intertekstualiteit, inside-grapjes: alles wat ik van een film wil zit erin. In een aantal van de meest recente loten aan de boom van de comic-gigant, de films Black Panther en Avengers: Infinity War, gaan we naar een fictief land in Afrika: Wakanda. Dat is een verborgen, hyperontwikkeld land in Oost-Afrika. Beide films waren een commercieel succes, en critici zijn over het algemeen positief. Black Panther bevatte bijvoorbeeld een groot aantal zwarte rolmodellen, zowel mannelijk als vrouwelijk. Er is ook kritiek, waar ik me deels in kan vinden. Enfin, daar gaat het hier niet over. Er werd namelijk een taal gesproken in Wakanda die ik niet zomaar herkende. Is dit een bestaande taal, en zo ja, welke dan? En waarom wordt specifiek die taal gebruikt, en is dat zomaar prima?

Xhosa

Dat is de naam van de absoluut echte taal die in de films wordt gesproken. Dat er een bestaande taal wordt gebruikt in Black Panther is niet zo vreemd in dit geval: een belangrijk punt voor de film was om de muziek, kleding en architectuur te baseren op echte Afrikaanse voorbeelden hiervan. Wel is alles aangepast - het blijft tenslotte gaan over een verzonnen land. Maar aan de taal lijkt weinig aangepast, dat is 'gewoon' Xhosa. Overigens wordt er voornamelijk Engels gesproken, maar dat geheel terzijde.

Xhosa is een taal die in Zuid-Afrika gesproken wordt. Het is op een aantal punten een opmerkelijk. Xhosa bevat namelijk een vrij groot aantal ongebruikelijke medeklinkers. De bekendste hiervan zijn de kliks, een groep medeklinkers die je op verschillende manieren produceert (zie hier voor uitleg). Daarnaast bevat het Xhosa ook ejectieven en zowaar een implosief. Dat Xhosa deze medeklinkers bevat is opmerkelijk, omdat alle drie de groepen best zeldzaam zijn, en zeker heel zelden voorkomen in dezelfde taal. Zie hier voor een lekker assertieve uitleg over deze spannende klanken.

Problemen?

De regisseur, Ryan Coogler, legt hier uit dat er twee redenen waren voor het gebruik van Xhosa: het feit dat een van de personages de taal sprak (John Kani, de acteur die T'Chaka speelt, de vader van de hoofdpersoon), en dat hij in Zuid-Afrika een aantal sprekers ontmoette. So far so good. Film in Afrika, Afrikaanse invloeden, Afrikaanse taal, lekker anti-Hollywood een andere cultuur naar voren brengen. Prima toch? Nou, ja en nee. Je kunt volgens mij toch wel het een en ander inbrengen tegen het gebruik van deze taal. 

Geografie

Allereerst is er de kwestie van geografie. Wakanda wordt meestal ergens in het noorden van Kenia gesitueerd (dat is ook aan het begin van de film te zien, als je goed oplet). Xhosa wordt in dat deel van Afrika helemaal niet gesproken. Dat vind ik taalkundig gezien nogal vreemd, maar het gaat verder dan dat. Je zou het kunnen zien als een voorbeeld van het Africa-is-a-country-syndroom. Dat is een naam om het fenomeen aan te duiden dat er in westerse media vaak over Afrika wordt gepraat alsof het één land is. Volslagen onzin natuurlijk, het continent Afrika bevat 54 landen. Bovendien is Egypte totaal verschillend van Burkina Faso, en is Zuid-Afrika heel anders dan Kenia. Maar we praten erover alsof het allemaal hetzelfde is. Net doen alsof een Zuid-Afrikaanse taal in Oost-Afrika wordt gesproken is hier een voorbeeld van. Alsof je een film maakt die zich afspeelt in Bulgarije, en waarin dan Nederlands wordt gesproken. Om het allemaal nog erger te maken spreekt één van de stammen dan weer Igbo. Die taal komt eigenlijk juist voor in zuidelijk Nigeria, ook een totaal andere plek dus.

Stereotype

Het tweede waar ik over nadacht was representatie. Xhosa is volgens mij de meest stereotiepe Afrikaanse taal. In de perceptie tenminste: vraag aan 10 mensen om een Afrikaanse taal na te doen, en je krijgt volgens mij telkens die kliks terug. Op zich is die associatie niet gek: kliks komen buiten het zuiden van Afrika maar in één specifiek register van één andere taal voor, het Damin in het noorden van Australië. Maar dat betekent niet dat iedereen in Afrika een taal spreekt waar kliks inzitten. Sterker nog, mensen die kliktalen spreken zijn zwaar in de minderheid: slechts een fractie van de meer dan 1,2 miljard inwoners van het continent Afrika beheerst een of meerdere kliks. 

En toch: als je een Afrikaanse taal wil nadoen, dan gebruik je zo'n klik. Ik moest ook denken aan Starvin Marvin (überhaupt niet zo heul PC natuurlijk) in South Park. Dat figuurtje komt uit Ethiopië, waar in geen velden of wegen kliks zijn te bekennen, en toch gebruikt hij ze. In het geval van South Park: dat is satire, dus minder problematisch. Maar in het geval van Wakanda is het minder oké. Neem dan gewoon een taal die in Kenia wordt gesproken. Swahili bijvoorbeeld. Je zou ook best nog iets leuks doen met een oude vorm van die taal, omdat Wakanda zolang geïsoleerd is geweest. Als je enorme talen kan bouwen voor Game of Thrones, dan kun je voor een superheldenfilm die meer dan een miljard euro opbrengt ook wel iemand wat Proto-Swahili laten maken.

Is dit allemaal gezeur? Misschien. Maar de manier waarop culturen en talen in de media komen beïnvloedt hoe wij erover denken. Het is daarom van belang om na te denken over wat je verbeeldt, en over waarom je bepaalde keuzes maakt. In het geval van Wakanda minder exotisch, maar wel eerlijker wat mij betreft.