Waar komen de spelregels vandaan?

De regels van je moedertaal leer je min of meer vanzelf: niemand hoeft je uit te leggen dat het onderwerp en de persoonsvorm van een zin in het Nederlands moeten congrueren in persoon en getal. Dat kun jij, alsof het niks is! Maar er zijn ook regels die je wél actief hebt moeten leren, bijvoorbeeld ‘je moet zeggen beter DAN en even goed ALS’, maar vooral ook spellingsregels. Voor de leesbaarheid van dit stukje beperk ik me even tot die laatste. Want de grote vraag rijst: wie bepaalt ze eigenlijk? Wie heeft ooit bedacht dat je rijksmuseum moet schrijven in plaats van rijks museum? Hoe komen ze er in het groene boekje er eigenlijk bij dat je pannenkoek moet schrijven? 

Er zijn 3 principes waar je de keuze voor een bepaalde spelling op kunt baseren. Ten eerste de klank-letterovereenkomst. Onze spelling is voor een groot deel vormgegeven op basis van de uitspraak: je schrijft op wat je hoort. Dat is een argument om pannekoek te spellen, en dus niet pannenkoek, want die tussen-n hoor je niet. Maar dat zou dan ook een argument zijn om werkwoorden zonder eind-n te schrijven, want die hoor je eigenlijk ook maar zelden (maar soms wel).
Met dit principe zijn nog twee andere problemen. Ten eerste spreekt iedereen woorden net iets anders uit. Misschien gebruik jij nog altijd een ‘z’-klank, waar ik na jaren randstad een ‘s’ zeg. Sal ik dan so schrijven en jij zo? Dan heb je geen voor iedereen geldende regel. Ten tweede is de klank-lettercorrespondentie sowieso/zowiezo niet optimaal, omdat die niet 1-op-1 is. In het woord ‘element’ bijvoorbeeld komt drie keer de letter ‘e’ voor, met drie verschillende uitspraken…

Oké, een ander principe dan: de geschiedenis. We hebben het altijd al zo geschreven, dus dat blijven we zo doen. Of: we hebben het geleend uit taal X, dus we schrijven het zoals in taal X. Mijn leraar Latijn gebruikte dit principe wanneer hij vurig pleitte voor de spelling ‘qualiteit’. Wij pubers vonden dat belachelijk, want het is nu toch een Nederlands woord en die q, wat moet je daarmee. Maar ja, het woordje ‘qua’ als ‘kwa’ gaan schrijven, vonden we ook weer lelijk. Het hangt er eigenlijk maar net van af, welke tijd of welke taal je als leidend kiest. En die keuze is willekeurig – er is geen goede reden om te zeggen dat de Latijnse/Franse/Engelse/Middelnederlandse spellingsvariant beter is dan de ander.

Het derde principe in spellingsregels is de herkenbaarheid van woorden. Weer een voorbeeldje: het is onhandig ‘hont’ te schrijven, omdat je dan niet meteen herkent dat ‘honden’ hetzelfde woord is, met een meervoudsvervoeging dan. Hetzelfde geldt voor een woord als ‘tandpasta’. Zeg dit maar eens hardop (not suitable for work) en luister heel goed naar wat je zegt. Waarschijnlijk blijkt dat je ‘tampasta’ zegt. Als je dat, volgens principe 1, ook zo zou spellen, zou de link met tanden verloren gaan en het woord minder herkenbaar zijn.

Deze drie principes spreken elkaar dus vaak tegen: volgens 1 moet je kiezen voor tampasta, maar volgens 3 moet je tandpasta schrijven. Volgens 1 is het kwa, maar volgens 2 is het qua. En zo zijn alle spellingen compromissen: er bestaat meestal geen variant die met alle principes klopt. In Nederland heeft de Taalunie het uiteindelijke beslisrecht: zij wegen en vergaderen en praten en kiezen. Ze proberen daarbij zo consequent mogelijk te zijn en zich te baseren op zo makkelijk mogelijke regels.

Bij de tussen-n bijvoorbeeld, was er een probleem met de oude spelling. Die was gebaseerd op de herkenbaarheid van het enkelvoud of meervoud van het eerste deel van de samenstelling. Er past 1 hond in een hok, dus ‘hondehok’, maar veel bessen in de sap, dus ‘bessensap’. Maar ja, hoeveel fluiten zitten er in fluitekruid? En hoeveel koninginnen in koninginnesoep?

De regel is toen losgemaakt van de betekenis, en aan de vorm gekoppeld: als het meervoud op –n eindigt, schrijf je die –n ook, maar als het meervoud op –s kan eindigen, dan laat je ‘m weg. Dat vind ik best een overzichtelijke regel (jammer dat ze er ook een lijstje uitzonderingen aan toevoegden), maar ja, principe 1 wordt vrij consequent geschonden (want je hoort op die plek volgens mij zelden een -n). Dus ja, het staat soms gek, en daar moet je wennen, of je maakt je er lekker kwaad om. 

Maar oké, in een demokratiese nasie als de onze is het misschien fijn de regels niet door een Elitaire Unie te laten bepalen, maar het gewoon per referendum te fixen. Hier dus een paar prangende kwesties. Ik hoor graag jullie voorkeur in de reacties (het liefst met argumentatie). Over een week kiezen we wat het geworden is en gaan we lobbyen bij de minister.

1.       a. qualiteit & qua
          b. kwaliteit & kwa
          c. qualiteit & kwa
          d. kwaliteit & qua
          e. qualitate qua
          f. anders, nl.

2.       a. pannenkoek
          b. pannekoek
          c. panne koek
          d. anders, nl.

3.       a. werk ze
          b. werk se
          c. werkse
          d. werxe
          e. anders, nl.

4.       a. mega giga span doek
          b. mega giga spandoek
          c. mega gigaspandoek
          d. megagiga spandoek
          e. megagigaspandoek
          f. anders, nl.

5.       a. categorie
          b. kategorie
          c. anders, nl.

6.       a. hond/honden & raaf/raven
          b. hont/honden & raaf/raven
          c. hond/honden & raav/raven
          d. anders, nl.

7.       a. ff w88
          b. ff wachte
          c. ff wachten
          d. even w88
          e. eve wachte
          f. even wachten
          g. anders, nl.