Wat woorden over je zeggen

Ik lees me twee slagen in drie rondtes, omdat (zoals we altijd zeggen) meer nou eenmaal meer is. Momenteel ben ik verdiept in The Secret Life of Pronouns van James W. Pennebaker, een leuk boek dat zich op het grensvlak tussen taal en psychologie begeeft. Zeer de moeite waard, het leest weg als een witbiertje op rokjesdag. Pennebaker betoogt namelijk dat niet alleen de traditioneel interessante inhoudswoorden leuk zijn: hij richt zich, de titel zegt het al, op pronomina (=persoonlijk voornaamwoorden). Hoera! Woord-emancipatie!

Heel veel taalonderzoek richt zich op inhoudswoorden. Dat zijn woorden met betekenis, zoals werkwoorden en naamwoorden: daar kun je er meer van verzinnen en ze zeggen iets over het onderwerp van je verhaal. Functiewoorden daarentegen - woorden met een minder conrete betekenis zoals lidwoorden en voorzetsels - zijn minder populair: ze zijn onduidelijker (wat is de betekenis van “de”?), ze zijn versteend, en je kunt ze vaak zomaar weglaten (iedereen zal me begrijpen als ik een briefje op de koelkast plak dat zegt “ga even naar sportschool, liefs M”). Maar functiewoorden verdienen wel credits: ze komen namelijk VEUL vaker voor dan inhoudswoorden. En Pennebaker betoogt dus dat ze ook eigenlijk knetterinteressant zijn.

Waarom zijn woorden zoals de, het, ik, jij, wij nou zo boeiend? Nou, zegt Pennebaker, die woorden zeggen niet zozeer iets over wat je zegt maar vooral hoe je het zegt. Neem bijvoorbeeld lidwoorden. Lidwoorden zijn te gek om te zien of iemand een zgn. dynamisch of een categorische denker is. Een categorische denker gebruikt meer lidwoorden: z/hij breekt problemen op in stukjes. Een dynamisch denker kijkt meer naar problemen als doorgaande gebeurtenissen, die opnieuw en opnieuw moeten worden geëvalueerd.

Nu is het natuurlijk leuk om te kijken wie dan lidwoorden meer gebruiken. Pennebaker vergelijkt speeches van Obama en McCain in de aanloop naar de presidentsverkiezing van 2008, en ziet dat McCain meer lidwoorden gebruikt. Verder is het ook interessant dat mannen meer lidwoorden gebruiken dan vrouwen, en hoe ouder je wordt hoe meer lidwoorden je gaat gebruiken. Maar dat soort gebruik heeft vooral ook te maken met context: in formelere situaties bezigt men meer lidwoorden, in informele sitauties minder. Maar dat betekent dus niet perse dat vrouwen altijd informeler praten: de hoeveelheden staan op een continuum, het zijn geen absolute waarden.

Ook buitenmatig boeiend zijn persoonlijke voornaamwoorden. Die worden namelijk ook anders gebruikt door mannen en vrouwen, maar bijvoorbeeld ook na rampen. Pennebaker keek naar blogposts onmiddellijk na 9/11, en zag een gigantische stijging in het gebruik van het woord we ten opzichte van I. Je hoort het vaak, dat zo'n ramp een groter groepsgevoel geeft, maar dit lijkt bewijs. Mensen die liegen over iets gebruiken trouwens vaak ook minder pronomina, omdat ze een ervaring niet perse zelf hebben meegemaakt. Maar het is lastig om mensen hierdoor te betrappen, want het valt gewoon niet zo op, functiewoorden.

Dit maakt functiewoorden trouwens zeer geschikt voorgebruik door forensisch linguisten, oftewel taalkundigen die bijvoorbeeld in een rechtszaak proberen te achterhalen of een dreigbrief door verdachte X is geschreven. Iemands persoonlijke taalgebruik (dat noem je een idiolect) wordt namelijk veel sterker bepaald door functiewoorden dan door inhoudswoorden: sommige mensen gebruiken bijvoorbeeld heel graag veel lidwoorden, andere mensen juist heel weinig. Ook als een boef erg z'n best heeft gedaan om z'n taalgebruik te anonimiseren, kun je metde mate van functiewoordgebruik nog aannemelijk maken dat z/hij de brief moet hebben geschreven.

Je functiewoorden veranderen is heel moeilijk, en helpt ook niet per se. Blijkbaar werd bijvoorbeeld John Kerry aangeraden om meer wij-woorden te gebruiken i.p.v. ik-woorden. Opzich goed advies, want wij=verbondenheid, maar in dit geval werkte het averechts. Zijn adviseurs wisten alleen dit losse feit, maar wat ze niet wisten was dat Kerry wij-woorden sowieso al veel meer gebruikte dan Bush, en door dat gebruik kwam hij afstandelijk over, vooral in combinatie met zijn lichaamshouding en algemene inhoud.

Een laatste interessant (er zijn er meer, leze het boek!) conclusie is dat president Bush zijn gebruik van ik dramatisch verminderde in de aanloop naar de invasie van zowel Afghanistan als Irak. Een grove generalisatie kan dus zijn dat leiders in de aanloop naar een conflict meer wij zeggen. Dit heeft misschien ook met verantwoordelijkheid te maken. Waar kun je dat ook mooi zien? In Studio Sport. Na de wedstrijd in de trainerspraatjes. Sowieso een fijne bron voor taalstudenten, maar ga nu eens turven hoe het ik/jij/wij gebruik werkt. Vaak geen touw aan vast te knopen, daar het kan het Koningslied nog een puntje aan zuigen.

Kun je dus, als je aan je vriend(in) vraagt waar z/hij was vannacht, en z/hij zegt “Drinken met vrienden” zonder functiewoorden, hem/haar triomfantelijk van leugens betichten? Nope. Jammerdebammer maar helaas, zo werkt het niet. Als de vele onderzoeken van Pennebaker cum suis een ding laten zien is het wel dat je geen eenvoudige conclusies kunt trekken over gebruik van functiewoorden. Want dat jij bepaalde persoonlijke pronomina gebruikt (ik/jij/wij) zegt vast wel iets, maar wat? Misschien is het een teken van de uitdrukking van je geslacht, misschien is het een teken van je leiderschapskwaliteiten, of dat het goed gaat in je relatie. Er zijn zo veel redenen voor iemand om bepaalde woorden te gebruiken - je komt er nooit achter wat doorslaggevend was.