Dieren hebben GEEN taal, maar ze communiceren wel.

Mensen communiceren met behulp van taal. Dieren communiceren ook, op allerlei verschillende manieren. De vraag is, of je die manieren ook taal kunt noemen? Bestaat er zoiets als dierentaal? Er is altijd lekker veel aandacht voor in het nieuws, maar of het ECHT om taal gaat, daarover zijn de meningen verdeeld. Milfje zet het op een rijtje.

Laten we eerst eens kijken naar apen. Mensen zijn gefascineerd door apen, omdat ze van alle dieren genetisch gezien het dichtst bij ons staan: de fysieke verschillen tussen mensapen en mensen zijn gradueel en niet fundamenteel. Taal, zoals mensen die gebruiken, hebben apen in het wild ogenschijnlijk niet. Maar als apen zo dicht bij ons staan, dan zouden we ze toch wel taal moeten kunnen leren? Dat hebben vele generaties onderzoekers geprobeerd, in verschillende stappen.

Eerst probeerde men de apen te leren spreken. Dat bracht een aantal forse problemen met zich mee, omdat apen een ander spraakapparaat hebben dan mensen. Probeer jij maar eens echt een apengeluid te maken: moeilijk hoor. In dit stukje Klokhuis vertelt Bart de Boer vanaf 5:25 over de keelzak die apen hebben, die het hen verhindert om ‘onze’ spraakgeluiden te maken. Dat praten zoals mensen, dat lukt apen dus niet.

Vervolgens poogde men gebarentaal aan te leren. En dat leek succes te hebben: vooral chimpansees bleken in staat gebaren te maken, zinvol te gebruiken, en er een stuk of 200 te onthouden. Maar de grap is: die beperkte verzameling gebaren is ABSOLUUT geen gebarentaal. Gebarentaal is namelijk niet een verzameling losse gebaren, zo van: ‘hand omhoog is koekje, hand opzij met pink omlaag is potvis’. Nee, gebarentaal is net zo complex als gesproken taal: het heeft inflectie, morfologie en zinsbouw. In gebarentaal kun je dan ook niet random twee gebaren in iedere volgorde achter elkaar zetten – er is een zinsstructuur, en je kunt fouten maken tegen die structuur. Wat die apen leerden was niet zo complex: het was het soort gebarentaal dat ik ook kan gebruiken door naar iets te wijzen en dan met mn hand een gebaar in mijn eigen richting te maken. Dat is een veel simpeler variant van symboolgebruik dan (gebaren-)taal zoals mensen die gebruiken.

Oké, zul je denken, misschien apen dus niet. Hoe zit het dan met dolfijnen? Dolfijnen worden ook beschouwd als intelligente dieren, die communiceren met elkaar door middel van auditieve informatie: dat begint al behoorlijk op taal te lijken. Maar ook hier is de vraag of het echt taal is. Op deze website staat een goed stuk, waarin de kern van het beestje (sic) wordt aangesneden. Over welke definitie van taal hebben we het eigenlijk? Daar zit bijvoorbeeld bij dolfijnen de crux: als taalkundigen het over taal hebben, bedoelen ze dat taal meer is dan alleen een communicatiesysteem: het moet aan allemaal ingewikkelde eisen voldoen. En dat doet dolfijnencommunicatie bijvoorbeeld niet. Maar dolfijnen hebben wel een zeer verfijnd communicatiesysteem, en schijnen elkaar zelfs bij naam te noemen. Voor meer info en voorbeelden, zie het bovengenoemde stuk.

Een derde beestje dat in aanmerking komt voor de qualificatie ‘taalgebruiker’ is, je verwacht het niet, de bij. Bijen hebben namelijk een slimme methode om elkaar te vertellen waar je goede nectar kunt vinden: ze dansen. Een bij die nectar vindt, vliegt terug naar z’n matties in de korf, en vliegt dan in een soort 8-vorm. De lijn in het midden van die 8 staat in een bepaalde hoek tot de lijn van korf naar zon. In die hoek moeten de andere bijen vliegen om de nectar te vinden (het is moeilijk uit te leggen in mensentaal, maar hopelijk verheldert onderstaand plaatje iets). Hoe sneller de bij het achtje danst, des te dichterbij is de nectar. De dans geeft dus informatie over de precieze locatie van een voedselbron. Zat leuke filmpjes over op Youtube, zoals hier.

Is dit dan taal? Helaas, ook dit is vele malen minder complex dan mensentaal. Het grote verschil is dat een bijendans alleen een concreet stukje van de wereld aan kan wijzen. Het is, met een moeilijk woord, volledig deictisch, oftewel bepaald door het hier en nu. Met mensentaal kun je echter ook over het verleden en de toekomst praten, over situaties die helemaal nooit echt gebeurd zijn, over dromen en wensen – je kunt zelfs liegen. Dat kan de bijendans allemaal niet: een bij kan nooit communiceren dat ‘ie zo’n zin heeft in lekkere nectar uit die bloem waar vorige week nog zo veel te halen viel, maar die nu verlept is.

Er is dus nog nooit een dierentaal ontdekt, die echt equivalent is aan mensentaal. Dat wil niet zeggen dat een dier niks duidelijk kan maken – ik weet echt wel wat mijn kat bedoelt als ze met grote ogen op het aanrecht zit. Maar om als ‘echte’ taal gezien te worden, zal Mientje eerst recursie moeten leren. Wat dat inhoudt, daarover vertelt Milfje graag binnenkort.