donderdag 5 september 2013

Trema's, wat moet je ermee

Via de facebook van Onze Taal vernam ik dat er spellingscursussen aankomen - misschien in het kader van goed aan het nieuwe schooljaar beginnen. Natuurlijk is het prettig als je als journalist, schrijver of sollicitatiebriefschrijver goed beslagen ten ijs komt, maar verder is Milfje qua spelling nogal liberaal: zolang je geen absolute volslagen abjecte onzin uitslaat, zal het me een bloedworst zijn of je panneNkoek of pannekoek schrijft. In het kader daarvan viel één bepaald fenomeen ook op in de voorbeeldopgave van OnzeTaal: de trema.

Het voorbeeld gaf het woord “zo-even”. Dat is de “juiste” manier van spellen: het in het voorbeeld gespelde “zoëven” is niet correct. De trema (of het verbindingsstreepje) wordt hier ingezet omdat er sprake is van wat de Taaladviesdienst zo fraai klinkerbotsing noemt: twee opeenvolgende klinkers hebben een gezamelijke uitspraak (in dit geval de oe van boek), maar dat is niet de uitspraak die we hier willen. Zinnig dus wat mij betreft, om daar verschil tussen te maken. Maar natuurlijk is dat niet het hele verhaal. Er zijn namelijk verschillende gevallen, en dus ook regels en uitzonderingen. Op het Taalunieversum is een heel technisch hoofdstuk te vinden over alle regels, waarvoor zie hier.

De regels zijn ongeveer als volgt: in niet-samengestelde woorden wordt de trema ingezet om eerdergenoemde klinkerbotsing te voorkomen. Bijvoorbeeld in woorden zoals geëerd of Israël. Samengestelde woorden  krijgen een verbindingstreepje: zee-egel, na-apen. Samengesteld betekent dat beide onderdelen op zichzelf ook een zelfstandig woord kunnen zijn - ook weer een behoorlijk interessant onderscheid, omdat het ten eerste behoorlijk technisch taalkundig is en ten tweede omdat er grensgevallen zijn. Maar dat even daargelaten - waar het me meer om gaat is de eventuele overbodigheid van de trema.

Er zijn namelijk legio's woorden die het mijns inziens zonder trema zouden kunnen doen. Woorden zoals concierge, of poezie. Niemand die dat fout gaat uitspreken: we kennen de woorden al en er is geen conflict met een ander ook bestaand woord. Daar komt nog eens bij dat heel erg veel woorden die een trema behoeven leenwoorden zijn. Wil je dat de Nederlandse taal en spelling behouden blijft? Nou, knal dan die rare trema eruit, en pas de woorden aan het Nederlands aan. Met mate hoor: ik zou bijvoorbeeld powezie wel weer een beetje veel van het goede vinden, maar alleen op esthetische gronden: de spelling staat wel dichter bij de uitspraak, en dat heeft grote voordelen. Maar bijvoorbeeld Israel, dat kan best zonder trema

Milfje gebruikt al een tijdje nauwelijks trema's (10 punten als het je was opgevallen). Dat is deels idealistisch, deels geforceerd koketteren, en deels puur pragmatisme. Het kost namelijk moeite om een trema te vinden op toetsenborden: je moet eigenlijk altijd een extra handeling uitvoeren, bijvoorbeeld Alt-147, of shift-e, of Alt-U als je een Mac hebt. Terwijl het tussenstreepje gewoon heur eigen toets heeft. Dat klinkt als een kleine besparing, maar als je zoveel typt als wij tegenwoordig doen (met wij bedoel ik de Mensheid), dan gaan die kleine dingen uitmaken.

Ik vroeg me op basis hiervan af, of mensen dan op Twitter veel trema's weg zouden laten. Op Twitter geldt natuurlijk minder=minder=sneller=beter. Als voorbeeld nam ik twee woorden die ik eigenlijk altijd zonder trema schrijf: geinstalleerd en financiele. Tot mijn milde verbazing worden beide woorden eigenlijk altijd met trema geschreven. Beide woorden komen sporadisch voor zonder trema, maar minder dan verwacht. Een verklaring ligt voor de hand: het zijn nou niet woorden die door een gemiddelde Twitteraar worden gebruikt. Om die reden zal de trema misschien ook wel tot in de lengte der dagen blijven bestaan: in informeel taalgebruik, dat meer aan verandering onderhevig is, komt de trema sowieso weinig voor. Een andere verklaring kan zijn dat het op Twitter om minder tekens gaat, en niet zozeer om sneller typen.

Enfin, ik voer dus een voorhoedegevecht: ik schrijf lekker financiele als ik daar zin in heb. En als mensen zin hebben om zoëven te spellen, dan hoor je me er niet over. Milfje bepleit: spel zoals je gebekt bent, een beetje naar eigen inzicht. Het volgen van de regels hebben zin wanneer je afgerekend wordt op je kennis ervan, maar buiten zulke contexten doe ik in ieder geval niet aan trema's. Probeer het eens: misschien hou jij niet van die vermaledijde tussen-N. Wat gebeurt er wanneer je het niet doet? Worden mensen boos? Is dat terecht? Ik vind in ieder geval alles best, en meneer van Ouwenaar zet alle dingen recht. 

14 opmerkingen:

  1. Leuk en prima, maar poezie is natuurlijk (met opzet? om reacties uit te lokken?) een ongelukkig voorbeeld, omdat dat woord met en zonder trema een heel andere betekenis heeft: 'Schrijf je wat in mijn poezie(album)' versus 'Schrijf jij poëzie?'
    Omgekeerd zou ik op beämen graag een trema schrijven. Van jou mag het. Misschien ga ik het wel gewoon doen ook.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. ja! gewoon doen! de gebruiker regeert! Ik vind variatie namelijk eigenlijk vooral dus het leukst. Poezie/Poezie is inderdaad lastig: denk je dat serieuze dichters het vervelend vinden als je hun werk poezie gaat noemen? De grap is namelijk dat ik het dus wel uit blijf spreken als po-eezie, alleen de trema weglaat, ervanuitgaande dat men begrijpt dat ik het niet over groep 4 rijmelarijtjes heb

      Verwijderen
    2. Poesiealbum ken ik alleen met een s (die ook vrij scherp werd uitgesproken).
      Het woord poesie (zonder accent op de e) stond vaak op de voorkant.

      (En tegenwoordig heet zoiets een vriendenboekje, dus de kans op verwarring wordt steeds kleiner.)

      Verwijderen
    3. wat grappig Judy, voor mij zijn poesiealbums en vriendenboekjes echt nog iets anders: een vriendenboekje had voorgefabriceerde vragen zoals "wat ik later worden wil", terwijl een poesiealbum lege pagina's had waarop een gedichtje in de trant van "rozen zijn rood, violetjes blauw" diende te worden geschreven. Maar dat laatste kwam al weinig voor in mijn jeugd (dus zeg begin jaren '90), maar is dat nu helemaal verdwenen?

      Verwijderen
    4. Vriendenboekjes (idd met van die voorgeprogrammeerde vragen) bestaan volgens mij nog steeds, ik heb er niet zo lang geleden basisschoolkinderen mee gezien.

      In poesiealbums schreef je een versje (bestaand of zelfgemaakt), daar plakte je poesieplaatjes bij (of je maakte een tekening - dat konden veel juffen heel goed).

      Allebei zijn het boekjes die je meegeeft aan je vrienden & familieleden met de vraag of ze er iets persoonlijks in willen schrijven.

      Maar een poesiealbum was typisch iets van meisjes. Zouden er jongens zijn met een vriendenboekje?

      Verwijderen
    5. Nou, ik ben een jongen, maar ik had op de basisschool poesiealbum noch vriendenboekje. Wel was het een tijdje en vogue (in ieder geval in mijn kringen) om mensen die bijvoorbeeld voor een jaar naar het buitenland gingen vriendenboekje te geven, ik vond dat altijd best leuk, stukje nostalgie maar ook leuk voor als je zelf ver weg bent.

      Verwijderen
  2. Een mogelijke verklaring voor dat merkwaardige gebruik van de trema in woorden als financiele en geinstalleerd is dat veel mobiele telefoons met hun autocorrect die rare puntjes er automatisch bovenzetten, zodat het dus moeilijker is om ze zónder te schrijven.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. kijk, dat wist ik dan bijvoorbeeld niet: ik heb iets waarvan ik sinds kort weet dat het een "dumbphone" is, dus niet een smartphone, en T9 gebruik ik ook niet. Maar dat zou inderdaad eea verklaren. Interessant zou dus zijn om te kijken of de gevallen waarbij op Twitter geen trema wordt gebruikt (gevallen die dus sterk in de minderheid zijn) juist op een computer ipv een telefoon zijn getypt

      Verwijderen
  3. Ik vroeg me laatst af of er een Nederlands woord is waarin het gebruik van ÿ te verdedigen is.


    Ik vond uiteindelijk alleen twee Griekse eigennamen waarvan de Nederlandse transliteratie soms een ÿ heeft: Artaÿktes (Ἀρταΰκτης, een Perzisch generaal) en Taÿgetos (Ταΰγετος, een gebergte op de Peloponnesos).

    Bij Taÿgetos maakt het volgens mij nauwelijks enig verschil, want de uitspraak komt met en zonder trema neer op Tajgetos. Bij Artaÿktes hoor je het wel, Arta-iktes versus Artajktes.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Nouja, en ik las dat het in sommige namen ook voorkomt, volgens mij Waals: zo is er bijvoorbeelde de componist Ysaÿe, bekend van de solostukken voor viool. Dat wordt dan uitgesproken als Ie-sa-jie: maar zonder trema zou je het volgens mij inderdaad precies hetzelfde uitspreken.

      Verwijderen
    2. In het Frans zie je het wel vaker. Je hebt ook de bekende adellijke familie Croÿ (kro-WIE, zonder trema zou het krwa zijn), die in het Nederlands overigens vaak Croij wordt genoemd.

      Zou Ysaÿe zonder trema niet ie-ZÈ zijn?

      Verwijderen
    3. ja, dat denk ik wel inderdaad. In deze gevallen zijn de trema's dus wel functioneel, hoera.

      Verwijderen
  4. Waarom wordt Israël eigenlijk met een trema geschreven als het vanwege de uitspraak niet nodig is?

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Het is "het trema", niet "de trema".

    BeantwoordenVerwijderen