Tien^Taal voor... Ingrid van Alphen

Taal: wie is er niet mee bezig? Blogs, twitters, tijdschriften, polemieken, ingezonden brieven, boeken. Er zijn heul veul mensen met evenveul meningen. Toch zijn er ook mensen die zich meer met taal bezig houden dan anderen. Daarom vraagt Milfje Meulskens hun mening over taal. Vandaag uw vriendelijke aandacht voor Ingrid van Alphen, interactioneel sociolinguïste aan de Universiteit van Amsterdam, met een passie voor gespreksanalyse en gender-vraagstukken. Ingrid redigeerde vorig jaar een boek over nieuwe quotatieven, oftewel constructies als 'Ik heb zoiets van'. 

1. Wat betekent taal voor jou? 

Taal betekent voor mij een ingang tot wat mensen denken, doen, zijn of juist zouden willen zijn! Een spoor dus. Ik voel me vaak een detective.

2. Wat vind je van spellingsregels? 

In principe handig omdat mensen dan niet al te zeer uit elkaar gaan schrijven. Maar hou het simpel en constant a.u.b.

3. Erger je je aan het taalgebruik van mensen? 
Ja, aan bombastisch leeg bestuurlijk ambtinees met veel passief-constructies waardoor niemand het nooit gedaan heeft (ik houd erg van de dubbele negatie, sorry) en waarin mensen iets 'aangeven' in plaats van iets 'zeggen'. En zie vraag 7.

4. Waarom denk je dat mensen zich ergeren aan taalgebruik?

Ten eerste omdat taal een groot deel van iemands identiteit uitmaakt en afwijkingen daarop bedreigend zijn. Dus vanwege wij-zij-denken: stereotyperen, buitensluiten, onzekerheid. Ten tweede omdat mensen zich achter taalgebruik kunnen verschuilen (zie ook 3).

5. Je hebt veel onderzoek gedaan naar de opkomst van nieuwe quotatieven. Wat kun je ons hier allemaal over vertellen?

Het gaat hier om het fascinerende verschijnsel dat in diverse niet-verwante talen bijna gelijktijdig constructies zijn ontstaan (beter: 'opgestaan') die een citaat in de directe rede aankondigen. Zoals in interviews: 'En denkt u dan niet van: “Wat is dit voor nieuws?”' Of het door velen zo gehate ‘Ik had zoiets van: “Wat is dit nu voor verschijnsel?”' Het Frans kent comme, genre, het Hebreeuws ke’ilu,  het IJslands bara, het Russisch typa, het Noors  sånn en ga zo maar door. En dat komt allemaal aantoonbaar (!) niet van het Engelse like of go.

Deze elementen worden 'nieuwe' quotatieven genoemd omdat veel talen al lang zo’n citaatsmarkeerder hadden (Tom Gueldemann schreef erover) en er staan  aanhalingstekens omheen omdat ze niet echt nieuw zijn. Zo is de quotative markeerder 'van' in het Nederlands al bekend sinds 1648: 'Ick seide van: “Jae, hij most sich laeten voorstellen”' (uit een artikel van Coppen & Foolen uit bovengenoemd boek).

Cross-linguïstisch is vooral ook interessant dat de bestudeerde talen een element als quotatiefmarkeerder 'nemen' dat al in de grammatica zit. We hebben wereldwijd maar 4 semantische oorsprongen gevonden: de comparatief (van, like, comme), demonstrative-deictische elementen (zo, sann, soos) quantificeerders (all, helemaal, bare) en de interessante categorie met werkwoorden als komen, gaan en doen ('Hij komt met “Wat moet dat daar?”'; 'She goes: "Well"' of Grieks kano)

Opvallend is ook dat het gebruik ervan overal tot negatieve oordelen leidt: domme blondjes (VS), onverantwoordelijke pubers (Israel), prijs voor slechtste  taalgebruik (Nederland, België bijna elk jaar :)) terwijl er – zeker voor het Nederlands – geen specifieke groepen mensen meer mee geassocieerd kunnen worden.

Wat mij vooral fascineert is de vraag waarom mensen eigenlijk zo veel emoties en gedachtes over elkaar uitstorten in de directe rede waardoor zo’n quotatiefmarkeerder kennelijk nodig is.

Goed nieuws voor de haters: er is steeds meer bewijs dat het gebruik van 'ikhebzoietsvan' aan het verminderen is ten faveure van 'ik zo... hij zo...' en andere of zelfs afwezige citaatsmarkeringen zoals 'ik: nou zeg!, hij: echt wel!' 

6. Wat is je lievelingswoord?

Platypus (spreek uit: plattiepoes) en ook de Nederlandse vertaling 'vogelbekdier', maar ik moet bekennen dat hier vorm en inhoud nogal samenwerken...

7. Heb je een taalwens en zo ja, wat is het? 

1. Een verbod op zegmaar. 2. Dat vrouwen aan het hoofd van prestigieuze instituties zoals het NIOD en Het Stedelijk Museum zich directrice gaan noemen. Zodat de connotatie 'meisjespensionaat' van Directrice afgaat.

8. Wier of wiens taalgebruik vind jij inspirerend? 

Stephen Fry voor het Engels, Elisabeth Eybers voor poëzie en Multatuli voor zijn glasheldere ideeën.

9. Welke taal zou je nog wel eens willen leren en waarom?

Ik heb ooit Tsjechisch gestudeerd en ben dat bijna helemaal vergeten, terwijl het een prachtige taal is. Dus dat wil ik graag herleren. En ik wil Klingon leren. Als linguïste en als trekkie :).

10. Ken je nog een leuke woordgrap, taalgrap of taalspelletje?

Lopen twee linguïsten door de Kalverstraat. Zegt de ene linguïst tegen de andere: 'Opmerkelijk toch dat er wel talen zijn waar twee negatieve elementen ‘ja’ betekenen maar geen talen waar twee positieve elementen iets negatiefs betekenen.' Zegt de andere linguïst: 'Jaja.'