Sociale taal: een kaart van segregatie

Is kaartlezen ook jouw hobby? Ik heb het niet over die gendergevoelige kwestie in de auto, maar over atlassen. Geef mij een atlas en ik ben zo een uur kwijt, doordat er gewoon al-tijd onverwachte en leuke info staat op kaarten. Die info kan heel veel zeggen over de mensen die er wonen, en daarom zijn soms kaarten heel privacygevoelig. Zo ook deze kaart die ik voorbij zag komen als verglijkend taalwetenschapper.

In Nederland hebben we natuurlijk het Meertens Instituut, dat dialectatlassen uitgeeft (en ook culturele atlassen – de lezeres van Het Bureau weet bijvoorbeeld alles van de geografisch-culturele grens betreffende de nageboorte van het paard). In die atlassen staat vermeld welke taal/dialect, maar ook welk woord, welke uitspraak of welke constructie precies waar wordt gebruikt. Voorts is er ook de in 2011 uitgegeven Dialectatlas van het Nederlands, onder redactie van Nicoline van der Sijs: een enorm leuk boekwerkje waarin allerlei voorbeelden worden gegeven van verschillend taalgebruik binnen Nederland. Deze taalkaarten koppelen linguistische informatie aan geografie: sociale informatie, bijvoorbeeld over de sociaal-economische status van de taalgebruikers, staat hier niet bij.

Dat is wel het geval bij deze ongelofelijk gedetailleerde kaart van de talen van Zuid-Afrika. Je kunt hierbij inzoomen tot 5 huishoudens per punt, die tot op de straat nauwkeurig zijn gelocaliseerd. Als je het adres weet van iemand in Kaapstad, kun je zo z’n taal opzoeken, bij wijze van spreken. Niet alle talen die in Zuid-Afrika gesproken worden, zijn vermeld – de kleinere talen worden genegeerd. Wat wel vermeld wordt, is inkomen en ras. Aan de hand hiervan kun je zien hoe ongelofelijk sterk die zaken (taal, afkomst, rijkdom en geografie) met elkaar verbonden zijn.

Zoom bijvoorbeeld eens in op Kaapstad. Algauw zie je dat er grofweg drie gebieden zijn. Het gebied waar vooral isiXhosa wordt gesproken is precies het gebied waar de meeste donkere Afrikanen wonen en waar de laagste inkomens voorkomen. Engels wordt vooral gesproken door de witte gemeenschap, die ook de hogere inkomens heeft. Dit is natuurlijk een open deur: jeweetzellef dat bepaalde bevolkingsgroepen als groep armer of rijker zijn dan andere, dat ze zich centreren in wijken, en dat ze met elkaar een specifieke taalvariant spreken. Wat mij toch aangreep aan deze kaart, is hoe sterk die grenzen zijn. Je kunt de straten zo ongeveer uittekenen aan de hand van de taalgrenzen! Ik wist wat segregatie is, maar dit beeld doet mij meer dan duizend aardrijkskundeboeken. De taal die je spreekt zegt echt veel over je.

Overigens zou het volgens mij onmogelijk zijn om een dergelijke kaart in Nederland te maken. Gegevens over inkomen, laat staan die over een gevoelig begrip als ‘ras’ of ‘etniciteit’, mag je alleen onder strenge voorwaarden verzamelen, laat staan publiceren. Ik ben het er ook mee eens dat je dit soort gegevens niet op internet moet gooien (lekker hypocriet dat ik dan wel deze kaart deel, sorry Zuid-Afrika); de personen die bij deze data horen hebben op deze manier geen enkele controle over wat er met hun gegevens gebeurt.

Misschien dat ik daarom ook nog geen kaart van het Meertens heb kunnen vinden over welke minderheidstaal waar wordt gesproken. Want ook als je ras en inkomen niet erbij zet, zegt het veel over een wijk wanneer er alleen Turks en Marokkaans wordt gesproken. Of misschien zegt het wel helemaal niks, kan ook, maar ik doe dan wel allerlei gevoelige aannames over de financiële situatie van die wijk. Dat is misschien laakbaar, maar vergelijkbaar met de aanname van twee weken geleden: ik zeg ‘chirurg’, jij denkt ‘man’. Het is belangrijk om je te realiseren in hoeverre we ons leven leiden op basis van zulke stereotypische assumpties, en taal speelt daar een enorm belangrijke rol in.