Maar waarom zeggen we “zeg maar”?

 In de categorie taalergernissen: “Ik was zeg maar echt een uur te laat”. Vaag! Irritant! Waarom zeg je niet gewoon: “Ik was een uur te laat”? Waarom zeggen we “zeg maar”? Nog zo een is “soort van”: “Ik was soort van een uur te laat, zeg maar.” Taaladvies zegt dat “soort van” een vage nuancering is, en dat het soms beter is het weg te laten. Je zou inderdaad denken dat zulke vaagheden onnodig zijn in taal. Maar het komt zo veel voor, dat er toch haast wel een reden voor moet zijn. Waarom o waarom gebruiken we dit?

Als je iets zegt, dan leg je je vast aan de waarheid van dat gezegde. Als ik zeg: “de bal is rood”, dan slaat het natuurlijk als een hamer op een pepermolen als die bal eigenlijk pimpelpaars is. Dit heeft met een van de conversationele maximes van Grice te maken: als we ons doel, succesvolle communicatie, willen behalen, dan is het het handigst om de waarheid te spreken. Onbewust gaan spreker en hoorder daarvan uit. We nemen aan dat wat iemand zegt waar is, tenzij we goede redenen hebben om dat niet te geloven natuurlijk.

Het kan echter zo zijn, dat we (veeleer onbewust) ons niet al te zeer aan een uitspraak willen committeren. Dat gebeurt heel vaak: je weet dingen vaak niet zeker, of je je daarvan nou bewust bent of niet. Het is dan maximaal cooperatief, maar ook maximaal riskant om jezelf aan de waarheid van een uitspraak te committeren. Daarom gebruiken we allemaal woordjes om onze positie veilig te stellen: woordjes die er voor zorgen dat wat we zeggen wel onze positie weergeeft, maar ons ook indekt mocht er toch onverhoopt iets onwaars gezegd zijn.

Daarnaast heeft ogenschijnlijk vaag taalgebruik ook met beleefdheid te maken. Ik betrapte mezelf er bijvoorbeeld zojuist op dat ik iemand voorstelde om af te spreken “rond een uurtje of 2”. Daarmee bedoel ik: laten we om 2 uur afspreken. De grap is echter, dat door op deze vage manier mijn verzoek te formuleren, ik de linguistische schijn wek dat ik degene met wie ik de afspraak heb meer vrijheid geef om ja of nee te kunnen zeggen, of om een beetje te laat te komen. In de terminologie van Brown & Levinson: je vermijdt een zogenaamde face-threatening act, een uitspraak waarmee het gezicht (de handelingsvrijheid) van de ander in gevaar komt. Al te grote stelligheid kan irritant zijn voor de toehoorder, daarom zeg je niet: 'Taal is echt mijn ding!', maar verzacht je de boel een beetje, toch Paulien?

Door bepaalde woordjes te gebruiken vermijden we dus dat men ons onbeleefd (want dwingend) vindt. Daar zijn boeken vol over geschreven. Laat het hier even volstaan te zeggen dat iedereen constant beleefdheidsstrategieën toepast. Ik dikdruk dat om jou, lezer, ervan te doordringen hoe ontiegelijk vaak dat gebeurt. Let maar eens op. Spreektaal vooral is ervan doordrongen. Doe maar eens een raam open, en schrijf op hoe mensen je vragen het raam dicht te doen. Niemand zal zeggen: “Doe het raam dicht”, behalve als er een heel duidelijke machtsverhouding is. Iedereen zal iets zeggen in de trant van het volgende:

(1) Wil je het raam dicht doen?

(2) Zou je het raam dicht willen doen?

(3) Zou je misschien het raam dicht willen doen?

(4) Hé, doe even het raam dicht

(5) Waarom is eigenlijk dat raam open?

(6) Brr wat is het hier koud… (mijn lievelings: je impliceert alleen maar iets!)

Nummertje (7) is natuurlijk: “Ik heb het zeg maar best wel koud, wil je dat raam even soort van dichtdoen?”.

Het kan natuurlijk als irritant worden ervaren dat iemand dat zo zegt, omdat het niet meer letterlijk “zeg maar” betekent. Dat wat je dacht dat “zeg maar” betekende, dat betekent het niet meer. Maar ja, betekenissen veranderen en daar doen we niets aan (vraag maar eens aan de loodgieter of-t-‘ie wat lood wil gieten: hoongelach zal je ten deel vallen). Met “zeg maar” is het leuk dat inhoudelijke frase verandert is in een frase die uitsluitend een functie heeft gekregen om de conversatie op gang te houden, maar die weinig inhoudelijke functie meer heeft.

Daarnaast kan het dus irritant zijn om mensen veel meer te horen zeggen dan eigenlijk nodig is. Maar zoals gezegd is het wel nodig, namelijk om de conversatie gesmeerd te laten verlopen. In ieder geval in het Nederlands. Zonder woordjes als eigenlijk, zeg maar, soort van klinkt onze taal kaal en vooral al snel onbeleefd. Meer weten? Lees iets van Ton van der Wouden. Hij doet al jaren onderzoek naar partikels: precies dit soort kleine woordjes die we altijd zeg maar soort van tussen andere woorden in gebruiken zodat onze taal vloeiender wordt.