maandag 13 januari 2014

Maar waarom zeggen we “zeg maar”?



 In de categorie taalergernissen: “Ik was zeg maar echt een uur te laat”. Vaag! Irritant! Waarom zeg je niet gewoon: “Ik was een uur te laat”? Waarom zeggen we “zeg maar”? Nog zo een is “soort van”: “Ik was soort van een uur te laat, zeg maar.” Taaladvies zegt dat “soort van” een vage nuancering is, en dat het soms beter is het weg te laten. Je zou inderdaad denken dat zulke vaagheden onnodig zijn in taal. Maar het komt zo veel voor, dat er toch haast wel een reden voor moet zijn. Waarom o waarom gebruiken we dit?


Als je iets zegt, dan leg je je vast aan de waarheid van dat gezegde. Als ik zeg: “de bal is rood”, dan slaat het natuurlijk als een hamer op een pepermolen als die bal eigenlijk pimpelpaars is. Dit heeft met een van de conversationele maximes van Grice te maken: als we ons doel, succesvolle communicatie, willen behalen, dan is het het handigst om de waarheid te spreken. Onbewust gaan spreker en hoorder daarvan uit. We nemen aan dat wat iemand zegt waar is, tenzij we goede redenen hebben om dat niet te geloven natuurlijk.

Het kan echter zo zijn, dat we (veeleer onbewust) ons niet al te zeer aan een uitspraak willen committeren. Dat gebeurt heel vaak: je weet dingen vaak niet zeker, of je je daarvan nou bewust bent of niet. Het is dan maximaal cooperatief, maar ook maximaal riskant om jezelf aan de waarheid van een uitspraak te committeren. Daarom gebruiken we allemaal woordjes om onze positie veilig te stellen: woordjes die er voor zorgen dat wat we zeggen wel onze positie weergeeft, maar ons ook indekt mocht er toch onverhoopt iets onwaars gezegd zijn.

Daarnaast heeft ogenschijnlijk vaag taalgebruik ook met beleefdheid te maken. Ik betrapte mezelf er bijvoorbeeld zojuist op dat ik iemand voorstelde om af te spreken “rond een uurtje of 2”. Daarmee bedoel ik: laten we om 2 uur afspreken. De grap is echter, dat door op deze vage manier mijn verzoek te formuleren, ik de linguistische schijn wek dat ik degene met wie ik de afspraak heb meer vrijheid geef om ja of nee te kunnen zeggen, of om een beetje te laat te komen. In de terminologie van Brown & Levinson: je vermijdt een zogenaamde face-threatening act, een uitspraak waarmee het gezicht (de handelingsvrijheid) van de ander in gevaar komt. Al te grote stelligheid kan irritant zijn voor de toehoorder, daarom zeg je niet: 'Taal is echt mijn ding!', maar verzacht je de boel een beetje, toch Paulien?

Door bepaalde woordjes te gebruiken vermijden we dus dat men ons onbeleefd (want dwingend) vindt. Daar zijn boeken vol over geschreven. Laat het hier even volstaan te zeggen dat iedereen constant beleefdheidsstrategieën toepast. Ik dikdruk dat om jou, lezer, ervan te doordringen hoe ontiegelijk vaak dat gebeurt. Let maar eens op. Spreektaal vooral is ervan doordrongen. Doe maar eens een raam open, en schrijf op hoe mensen je vragen het raam dicht te doen. Niemand zal zeggen: “Doe het raam dicht”, behalve als er een heel duidelijke machtsverhouding is. Iedereen zal iets zeggen in de trant van het volgende:

(1) Wil je het raam dicht doen?
(2) Zou je het raam dicht willen doen?
(3) Zou je misschien het raam dicht willen doen?
(4) Hé, doe even het raam dicht
(5) Waarom is eigenlijk dat raam open?
(6) Brr wat is het hier koud… (mijn lievelings: je impliceert alleen maar iets!)

Nummertje (7) is natuurlijk: “Ik heb het zeg maar best wel koud, wil je dat raam even soort van dichtdoen?”.

Het kan natuurlijk als irritant worden ervaren dat iemand dat zo zegt, omdat het niet meer letterlijk “zeg maar” betekent. Dat wat je dacht dat “zeg maar” betekende, dat betekent het niet meer. Maar ja, betekenissen veranderen en daar doen we niets aan (vraag maar eens aan de loodgieter of-t-‘ie wat lood wil gieten: hoongelach zal je ten deel vallen). Met “zeg maar” is het leuk dat inhoudelijke frase verandert is in een frase die uitsluitend een functie heeft gekregen om de conversatie op gang te houden, maar die weinig inhoudelijke functie meer heeft.

Daarnaast kan het dus irritant zijn om mensen veel meer te horen zeggen dan eigenlijk nodig is. Maar zoals gezegd is het wel nodig, namelijk om de conversatie gesmeerd te laten verlopen. In ieder geval in het Nederlands. Zonder woordjes als eigenlijk, zeg maar, soort van klinkt onze taal kaal en vooral al snel onbeleefd. Meer weten? Lees iets van Ton van der Wouden. Hij doet al jaren onderzoek naar partikels: precies dit soort kleine woordjes die we altijd zeg maar soort van tussen andere woorden in gebruiken zodat onze taal vloeiender wordt.

15 opmerkingen:

  1. het taalgebruik van mijn eerste bijbaanbaas werd gekenmerkt door zijn facoriete interjectie: "laten we maar zeggen bij wijze van spreken".

    Als jij nou la-ma-zegge-bijwijzeve-spreke de kassa tot 13 uur draait, dan kan je collega la-ma-zegge-bijwijzeve-spreke dan na de pauze overnemen. la-ma-zegge-bijwijzeve-spreken.

    :' )

    Hij zei ook ooit "getverredemme, wie heb die koffie gezeten" en "waar het ik die hamer neergelegen", maar dat is weer een heel ander topique.


    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. topique is ook een leuke, woorden die je op zn nep-Frans uitspreekt: zoals Elsevier als Elsevjee, en Gall&Gall met een g als in garcon en, vooral ook souvenir als souvenjee

      Verwijderen
    2. Of alle vrouwelijke functiebenamingen op ette: bakkerette, pilotette, conciërgette...

      Verwijderen
    3. Ja leuk!!! ik doe zelf altijd op -ix, zoals condutrix in de trein, en de conciergtrix bij de poort. maar ik houd ook erg van -egge (dievegge), hoewel die erg moeilijk toe te passen is...

      Verwijderen
  2. facoriete moet favoriete zijn, stop de tijd.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Deze beleefdheid lijkt me bij uitstek een cultureel gegeven, zoals in andere talen een ontkenning als te onbeschoft wordt ervaren: "yes, we have no bananas". Nou is het Amerikaans niet anders dan "kind of Dutch" met veel "sort of" tussenvoegsels. Weet Milfje hoe dat in andere talen is?

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Je verklaart het nu als een streven naar niet precies zijn, vanuit een aantal motieven (niet vast te pinnen, beleefdheid), maar het is natuurlijk ook mogelijk dat het motief juist gelegen is in een streven naar precisie. Dat iets niet helemaal rood is, of dat er ruimte is voor variatie, en dat je daarom liever niet zegt dat iets rood is, maar liever dat het 'een soort van rood' is. Omdat dat preciezer uitdrukt hoe je erover denkt.

    Het bezwaar dat ik altijd tegen die verklaring van vaagheid heb (hoe voor de hand liggend ook) is dat hij zo'n taalvorm toch als een inferieur iets karakteriseert. Ik geloof daar niet in. In geloof niet dat wij allemaal van die angsthazerige wegduikers zijn die voortdurend vluchten in de vaagheid. Ik geloof juist dat wij een enorme behoefte hebben om heel, maar dan ook heel precies te zeggen wat we vinden.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ben ik met je eens! Je zou kunnen zeggen dat het aangeven van de zekerheid van informatie een soort evidentialiteit is, denk je niet? Dat is dan wel een mate van precisie, namelijk hoe zeker je bent van je kennis wordt exacter weergegeven, ook al is de uitkomst misschien dat je iets minder zeker weet.
      Een probleem is alleen wel dat het merkwaardig is om te zien dat veel van de woorden die worden gebruikt (soort van, like in het Engels, misschien) wel in hun hoofdbetekenis een onzekerheid aangeven m.i. Het lijkt me gek qua betekenisontwikkeling dat een woord dat onzekerheid aangeeft veranderd naar een woord dat precisie aangeeft. Andersom komt namelijk dacht ik wel voor, zie bijvoorbeeld de ontwikkeling van partikel wel.

      Verwijderen
    2. Een natuurkundige die het resultaat van een meting met cijfers achter de komma weergeeft, introduceert die dan ook onzekerheid? Vlucht die ook voor de precisie van het gehele getal?

      Verwijderen
    3. Vergelijkingen tussen wiskunde en taal vind ik eigenlijk altijd link, en ook hier snap ik hem niet helemaal. Natuurlijk is 4,09485938 nauwkeuriger dan 4, maar hoe werkt dat in een zin als "Je moet daar zeg maar naar links". Bedoel je dat een spreker dan zegt dat je wel links moet maar niet hard links, slechts enigzins linksachtig? Want daarmee geef je wel preciezer aan dat het niet precies links is, alleen creëer je een waaier aan niet-links opties.

      Volgen mij zijn we het wel eens, maar speelt onzekerheid/precisie op twee verschillende niveaus: ten eerste is er het semantische niveau, waar volgens mij "een soort van rood" een groter bereik heeft dan "rood", en daardoor vager is; ten tweede is er het pragmatische niveau: door"een soort van rood" stelt de spreker de uitdrukking "rood" bij.

      Misschien is het ook wel een zender-ontvanger probleem: voor de zender is het preciezer, voor de ontvanger is het vager.

      Verwijderen
  5. kunnen we ook stoppen met aiguluk ( eigenlijk) wordt echt veel te veel gebruikt.Aiguluk , zegmaar dat het klopt toch?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Waarom zouden we er mee stoppen? Alleen omdat het veel wordt gebruikt? Dan kunnen we net zo goed stoppen met lidwoorden gebruiken! Zie bv. dit stukje over de functie van woorden als 'eigenlijk, toch, best, wel'. Interessant hoor!
      http://www.dbnl.org/tekst/_han001199401_01/_han001199401_01_0021.php

      Verwijderen
  6. irritant?
    bedoeld wordt ERGERLIJK!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Nee, bedoeld wordt irritant. Deze twee uitdrukking zijn semantisch inwisselbaar (uitwisselbaar?), zie ook hier: http://milfje.blogspot.nl/2013/07/kees-van-kooten-irriteert-zich.html

      Verwijderen