Een hele leuke taalverandering

Heeft u ‘m gespot? De ‘taalfout’ in de titel? Ik denk het niet, want het is er een die niet zo veel bekendheid geniet. Het is wel een interessante, eentje die goed laat zien hoe wij taal gebruiken en hoe een verandering ontstaat. Het gaat om het woord: ‘hele’. Of het een fout is of niet, daar verschillen de meningen over, maar vroegah was het in ieder geval fout. Nu ligt dat misschien anders.

‘Heel’ heeft twee betekenissen. Aan de ene kant is het een bijvoeglijk naamwoord dat betekent dat iets heel is, en niet half: het is volledig, compleet, puntgaaf. Een bijvoeglijk naamwoord moet je verbuigen, afhankelijk van het zelfstandig naamwoord waar het bij hoort. Op die manier heb je een hele appel, een heel paard, een hele taart of een heel stuk taart. Je kunt in al deze voorbeelden ook half of halve gebruiken.

De tweede betekenis is versterkend: je bent niet zomaar ziek maar heel ziek, niet gewoon awesome maar heel awesome. In dit geval is ‘heel’ een bijwoord: een nadere bepaling van een of ander woord dat geen zelfstandig naamwoord is (maar een werkwoord, bijvoeglijk naamwoord, etc). Bijwoorden worden niet vervoegd! Je kunt dus niet zeggen: zij is hele ziek, of jullie zijn hele awesome – het bijwoord ‘heel’ kan alleen ‘heel’ zijn. In dit geval kun je ‘heel’ ook niet uitruilen met ‘half’. De ontwikkeling lijkt duidelijk (hoewel ik geen historisch bewijs heb): heel betekende eerst volledig, waarna die betekenis zich verspreidde naar de tweede betekenis, als een soort superlatief.

Terug naar de titel. We hebben hier te maken met ‘heel’ van type 2: een bijwoord. Het is namelijk een nadere bepaling van het bijvoeglijk naamwoord ‘leuk’, aangezien de taalverandering heel leuk is. ‘Heel’ is hier dus NIET een bepaling bij het zelfstandig naamwoord ‘taalverandering’. Dat kun je ook zien aan dat het hier niet vervangen kan worden door ‘half’; een halve leuke taalverandering kan niet.

Toch is ‘heel’ vervoegd, als ware het een bijvoeglijk naamwoord. Milfje zou Milfje niet zijn als ze nu zou roepen: da’s fout, stom van je, fijne dag nog. Nee hoor, ik vind dit een prachtig gebeuren. De taalgebruikster (jij en ik dus) doet hier weer eens aan uniformiseren. De onderliggende structuur van de constituent is eigenlijk [bijwoord – bijv. nw – zelfst. nw]. Maar dat bijwoord lijkt wel verdomd veel op dat bijvoeglijk naamwoord – het is verleidelijk om ze dezelfde vorm te geven (hele leuke bekt lekkerder dan heel leuke). En ‘heel’ leent zich daar supergoed voor, omdat het in die vervoegde vorm bestaat, sterker nog, die vervoegde vorm hoor je veel vaker dan de onvervoegde bijwoordvorm. Logisch dat je voor die lekker bekkende, veelgebruikte optie gaat.

Een boeiende vraag is of een meerderheid der mensen het echt zo fout vindt. Wat jij lezer misschien niet weet over mensen die “foei” roepen: ze zijn over het algemeen in de minderheid. Maar tegenstanders zijn nou eenmaal mondiger dan voorstanders, dus lijkt het alsof de tegenstanders met meer zijn. Maar een onderzoekje dat Milfje-Yang vorig jaar deed onder studenten toonde aan dat in dit geval 63 % “hele leuke” prima vond, 34 % vond het geoorloofd in spreektaal maar niet in schrijftaal, en dat slechts een zeer kleine minderheid (3% oftewel 4 proefpersonen) het echt onacceptabel vond. En ook de ANS zegt dat het niet ongeoorloofd is, maar dat het een beetje informeel is.

Door hier ‘hele’ te gebruiken schend je dus stiekem de onderliggende structuur van de woordgroep. Dat blijkt hele-maal (muahaha) niet erg te zijn. Ik ben nog nooit een context tegengekomen waarin dit ambiguiteit opleverde (Kees van Kooten misschien wel? Laat het me weten Kees!). Sterker nog: mensen hebben zelden door dat dit gebeurt, het voelt helemaal niet onlogisch aan. De oppervlakkige structuur van de woorden wint het dus van de 'logica' erachter. Ohh taal, wat ben je leuk!