En wensche tot bessluijt een saliche neije jaere

door Marten van der Meulen

Welkom in het nieuwe jaar! Vuurwerk, oliebollen, champagne en een fikkie stoken op het strand: het Oudejaarsfeest staat bol van de tradities. Maar er is ook een taaltraditie verbonden aan dit feest: die van de nieuwjaarswens. Tegenwoordig zeggen we vooral gelukkig nieuwjaar, de beste wensen, of fijne jaarwisseling. Maar hoe deden ze dat vroeger? Marten¹ keek naar nieuwjaarswensen in brieven uit de 17e en 18e eeuw.

Een eerste opmerking over de voorbeelden: in de 17e en 18e eeuw was de spelling nog niet gestandaardiseerd. Schrik dus niet als je je door allerlei opmerkelijke varianten heen moet worstelen. En oordeel ook niet: spellingvariatie betekent in dit geval niet dat de schrijvers onkundig waren: ze schreven vaak zoals ze spraken. Of ze schreven zoals ze het geleerd hadden in hun korte jaren op school, maar omdat er ook geen standaard taalonderwijs was, kon ook daar variatie in optreden. Tenslotte waren er simpelweg andere spellingconventies. Maar het is leuk om eens te kijken naar de echte variatie. Zie hier voor het lemma kapitein. Voor ons een duidelijke spelling, maar kijk eens hoeveel variatie er was! 

Wat betreft nieuwjaarswensen, zie hier en hier voor veel meer voorbeelden. Ik zal in deze post slechts een paar voorbeelden noemen. Interessant genoeg kwam de standaardwens in de 17e eeuw best wel in de buurt van die van ons, maar de 18e-eeuwse minder. In de 17e eeuw was het namelijk bijna gelukkig, maar dan met een religieus tintje. Het meest gebruikt werd namelijk gelukzalig, maar soms werd dat uitgesplitst, zoals bij dit voorbeeld:

(1) Maartje Nannings aan Paulus Pietersz. Schuitenmaker (1 januari 1664)

aldus gedaen den op nieuweiaersdagh wensche mijn alderliefste met de schipper en de stuierman en al het volck een geluckigh en een saligh nieuwe iaer

Wat ook leuk is aan deze wens, is dat de schrijfster niet alleen de geadresseerde een gelukkig nieuwjaar wenste, maar ook de mensen om hem heen. Dit gebeurde vaak in de brieven: lang niet iedereen kon een brief schrijven, laat staan sturen, en dus werden er vaak nieuwtjes uitgewisseld voor en over de hele buurt. Ook opvallend is die uitsplitsing: men lijkt vaak behoefte te hebben aan een dubbele wens. Andere veel voorkomende combinaties waren bijvoorbeeld kloek en gezond en fris en gezond (zie hier voor meer hierover).

In de 18e eeuw veranderde er het een en ander. Zo kwamen er nieuwe combinaties van wensen op, vooral rond het woord zegen: men werd wel heil en zegen, zegen en gezondheid, geluk en zegen, of bedenkelijke zegen gewenst. Hierbij is het goed om te bedenken, dat bedenkelijk een iets andere betekenis toen had. Ten tweede werd het taalgebruik wat bloemrijker: duidelijk is de invloed van het Frans te zien in sommige wensen. En ten derde werd de nieuwjaarswens omgeven door allerlei andere wensen, voor weerzien en gezondheid bijvoorbeeld. Ook kwamen er allerlei religieuze elementen in de wensen voor. Dit allemaal is in de volgende wens goed te zien:

(2) Albertus Delvos aan Elisabeth Delvos-Stoel (14 januari 1781)

Met het NieuwbegonneJaar, Waar meede ik UEd: myn Engel beneVens Onse Waarde Moeder en Lieve Kindere Velisiteere, Wenschen en bidde dat dit een jaar Voor ons Mag Zyn Van Alle gestelyke en Lighaamentlyke Zegeninge, en dat al Ons Verdriet en Droefheeden in Vreugde en Blydschap moge Veranderen en dat Wy al het voorige dat agter de rugge is, by ons niet meer gedagt mag Werden, God geeve Zulks Amen.

De wensen, zoals boven beschreven, kwamen voor in brieven die ook vol stonden met ander nieuws. Er was echter nóg een manier om zo'n wens over te brengen: door het schrijven van een heuse nieuwjaarsbrief. Dat was een brief, waarvan het enige doel was, die wens over te brengen. Het taalgebruik was zeer bloemrijk en gestileerd, zie hier voor een schitterend, hielenlikkend voorbeeld.

Het leukste aan dit alles, is dat ook jullie, lezers, al die fijne brieven kunnen lezen. Ze staan namelijk allemaal online in het Brieven als Buit Corpus. Dit corpus maakt deel uit van een groot onderzoeksproject aan de Universiteit Leiden, waarover hier meer valt te lezen. Voor wie écht geinteresseerd is, zijn hier en hier twee proefschriften te lezen over het materiaal. Veel plezier er mee, en vooral: veel heil, zegen, gezondheid en geluk in het nieuwe jaar!

1Deze blogpost is expliciet geschreven door Marten solo, omdat het onderdeel is van een universitair vak. Meer weten over het vak? Zie hier.