On = slecht, of juist niet?

Het voorvoegsel on- heeft best een concrete betekenis: het betekent dat je het tegendeel moet nemen van dat waar het aan vast zit. Dus je hebt aangekondigd en onaangekondigd, gaar en ongaar, schadelijk en onschadelijk. Maar! Maar! We hebben ook: onguur, onstuimig, en ontdooien. Onguur is min of meer hetzelfde als guur, stuimig bestaat niet, en ontdooien is toch eigenlijk ontvriezen?

Onguur & onstuimig (bron 1 en 2)

Vroegah was er het woord ghehier, ghehure, wat zoiets als 'fijn, aangenaam' betekende. Plus on- was dat dus onfijn, onaangenaam. Dat woord, onguur, werd verkort tot het ons bekende guur, maar onguur bleef ook bestaan. Zo ontstond de situatie dat guur en onguur hetzelfde betekenen, waardoor on- eigenlijk geen betekenis meer toevoegt. Als je nu dus onguur zegt is dat eigenlijk een pleonasme (maargoed, zo gaat dat met taal, en daarom is ijskast ook prima, want ja, er zit geen ijs in, maar dan mag jij ook geen loodgieter zeggen, want wanneer heb je die man voor het laatst lood zien gieten?). Hoe dan ook, dit guur/onguur is een vorm van contronomie.

Eenzelfde proces vond plaats met onstuimig. Heel heel vroeger had je het woord stuimig, dat rustig betekende. On- kwam ervoor, onstuimig werd verkort tot stuimig, en vanaf de zeventiende eeuw kon je iets woests en wilds zowel stuimig als onstuimig noemen. Nog een: zowel onstuur als stuur (ons 'stuurs') betekenden op een gegeven moment 'nors, bars'. Verwarrend!

Ontdooien & ontroeren (zie artikel van Ava Creemers hier en artikel hier)

Je zou het misschien niet zeggen, maar voorvoegsel ont- is niet per se hetzelfde als on-. Van het voorvoegsel ont- bestaan eigenlijk 2 varianten. De eerste ervan is vergelijkbaar met on- hierboven: het geeft een tegenstelling aan, of iets wat daarop lijkt, zoals in ontgroeien (verwijdering) en ontvetten (wegneming). Deze variant van ont- komt van het Proto-Germaanse voorvoegsel anda, wat ook nog herkenbaar is in antwoord. De tweede ont- komt van het Gotische in-, en betekent zoiets als beginnen. Dit is dus de ont- van ontdooien (beginnen met dooien), ontroeren (beginnen te roeren), en denk aan ontbijten (beginnen met bijten).

Ont-zettend leuk toch! Ba-dum-tss