Groot Manifest voor Nederlandse Taal kan zoveel beter

door Marten van der Meulen

http://xkcd.com/552/

Er waart een spook door Nederland – het spook van Engelstalig hoger onderwijs. Vooral in de masterfase is veel onderwijs in het Engels. Niet iedereen vindt dat een goede zaak. Deze kwestie, zo lijkt men te vinden, wordt het best aangekaart door manifesten te schrijven. Verscheen er vorig jaar al eentje in de AdValvas, nu stond er een in de NRC (hier te vinden). Dit nieuwste stuk is een ietwat verwarrende mix van verschillende taalproblematieken en de rol van de universiteit in de samenleving (maar daar zal ik verder niet op ingaan). Wat betreft taal richt het zich op drie verwante maar verschillende zaken: de rol van het Engels in het hoger onderwijs, de taalvaardigheid van studenten, en de waardering van Nederlandstalig wetenschappelijk onderzoek. Het staat buiten kijf dat dit belangrijke onderwerpen zijn, en er worden veel zinnige dingen gezegd. Helaas schiet het manifest tekort, in de zin dat er geen haalbare, concrete oplossingen worden geboden.

waarschuwing: longread.

Laten we vooral beginnen met te zeggen dat A de discussie belangrijk is en moet worden aangezwengeld, en B dat er wel degelijk een paar goede punten worden gemaakt. Zo wordt in punt 1 en 2 gesteld dat Engels lang niet altijd noodzaak is, dat Nederlands belangrijk is, en dat er een discussie op gang moet komen over het gebruik van Engels in het onderwijs. Helemaal mee eens. Iets verder staat in punt 4: “De beslissing over het gebruik van Engels in het publiek gefinancierde hoger onderwijs dient op inhoudelijke gronden te worden genomen.” Óók helemaal mee eens. Zeggen dat je die opleidingen alleen maar in het Engels doet om buitenlandse studenten te trekken: geen afdoende argument. En zeker, taalvaardigheid is een ontzettend belangrijke vaardigheid om studenten tot “kritische burgers” te maken (hoewel je daar toch echt wel meer voor nodig hebt).

Dit stuk betwist echter niet de lovenswaardige verdediging van de (Nederlandse) taalvaardigheid die de ondertekenaars voorstaan. Het gaat, zoals gezegd, vooral over het algemene ontbreken van focus, en het gebrek aan concrete oplossingen dat wordt geboden. Bovenaan het manifest wordt aangekondigd dat het tien actiepunten bevat. Nou, ik haal ze er niet uit. Een paar wel, zoals in punt 9:

“De invoering van een taaltoets alleen is niet voldoende! Studenten moeten in het hoger onderwijs geoefend worden in spreken, lezen en schrijven: minder meerkeuze-tentamens, meer presentaties, essays en openvragen-tentamens die ook op hun talige kwaliteit beoordeeld worden.”

Dit is nogal onhandig opgeschreven: er is meer scholing nodig, en vervolgens worden alleen voorbeelden van toetsmomenten genoemd. Maargoed, meer scholing is inderdaad handig. Net als kleinschaliger onderwijs (en dat kan misschien zelfs, lees bijv. hier, mét zowaar experimentele resultaten!). Niemand betwist dat. Er speelt echter meer dan alleen pedagogische wenselijkheid. Helaas gaat het ook om tijd en geld. Om Punt 9 te laten werken is een kolossale toename in het aantal docenten nodig (hoewel dat misschien komt), en bovendien veel meer uren voor studenten. Volgens mij kan dat helemaal niet binnen een driejarige bacheloropleiding, laat staan binnen een éénjarige masteropleiding. Een langere studie zou fijn zijn, en mag volgens Bologna, maar ja, wie gaat dát dan weer betalen? Tenslotte nog een persoonlijke noot: meer presentaties? Dan ook meer contacturen. In mijn eigen opleiding had ik in veel vakken een presentatie, net als al mijn medestudenten. Gevolg: iedere les drie presentaties, de docent kwam zelden meer aan het woord. Ontzettend jammer, en een enorme uitholling van het onderwijs.

Daarnaast is er de naïviteit die uit het stuk blijkt. Ja, buitenlandse studenten kan worden “geadviseerd” (een vrij onhandig eufemistisch woord in deze context) om Nederlands leren. Laten we dat concretiseren. Een buitenlandse student wil filosofie studeren in Groningen. Alle vakken zijn in het Nederlands. Is het mogelijk dat deze student de Nederlandse taal op een dusdanig niveau leert beheersen dat z/hij kan meedraaien in een masteropleiding? Natuurlijk niet. Wat je dus zou krijgen als alle opleidingen Nederlands worden, is dat er geen buitenlandse studenten meer deel kunnen nemen aan de opleidingen. En dat scheelt nogal, bv. 20% aan de Universiteit Leiden. Ook Erasmusstudenten zouden niet meer mee kunnen doen. Dat is toch geweldig, dat studenten een halfjaar mee kunnen draaien hier, of dat onze studenten een halfjaar naar het buitenland kunnen? Ik ben zelf een halfjaar naar Australië geweest, waar ik direct kon meedraaien, en ontzettend veel heb geleerd.

Inderdaad, universiteiten moeten kiezen voor Engels op “inhoudelijke gronden”, en niet alleen om studenten te trekken, of om hoog op lijstjes te komen te staan. Maar volgens mij worden universiteiten precies op deze zaken afgerekend door de geldschieters. Dáár moet verandering in komen, tuurlijk. Hoe dan? En hoe wil je bewerkstelligen dat “Nederlandstalig onderzoek een volwaardige plaats” krijgt binnen het wetenschappelijk spectrum? Is Engels daar niet allang de voertaal? Hoeveel publiceren de ondertekenaars van de petitie zelf eigenlijk in het Nederlands? Breken zij een lans voor de eigen taal? Praktiseren zij wat zij preken? Sommigen zullen dat zeker doen, maar als puntje bij paaltje komt, zal men toch ook zich onderwerpen aan de publicatiedruk, en in het Engels publiceren. Men is altijd idealist tot men honger krijgt.

Ten derde worden er, zoals gezegd, minstens drie onderwerpen aangepakt: de rol van het Engels in het hoger onderwijs, de taalvaardigheid van studenten, en de waardering van Nederlandstalig wetenschappelijk onderzoek. Impliciet wordt de link gelegd tussen de opmars van het Engels en de (blijkbaar) tegenvallende taalvaardigheid in het Nederlands. Maar, o ondertekenende wetenschappers, is die relatie er wel? Nu lijkt dit te worden gezegd:

1. De taalvaardigheid van studenten is slecht
2. Er is steeds meer Engels in het hoger onderwijs
3. De taalvaardigheid is slecht door het Engels in het hoger onderwijs

Dit heet (zo weet ik toevallig) een cum hoc ergo propter hoc. Het lijkt voor de hand te liggen, en er kan wel degelijk een relatie zijn, maar er is, voor zover ik weet, op dit moment geen enkel wetenschappelijk bewijs voor deze relatie. Daar komt bij, dat er ook geen stelselmatig bewijs is voor slechte taalvaardigheid onder studenten. Tuurlijk, de verschillende ondertekenaars zullen wel voorbeelden hebben, maar juist zij zouden de zwakte van anekdotisch bewijs moeten kennen. De enige poging om dit te bewijzen, in de vorm van een proefschrift uit Groningen van vorig jaar, werd breed betwijfeld (vooral omdat de promovendi weigeren hun data te delen). En dan is er de taaltoets, die aan het begin van het eerste jaar wordt afgenomen, en die dus alleen maar meet in hoeverre Nederlands onderwijs op de middelbare school succesvol was. Laten we dus eerst die taalvaardigheid onderzoeken, voordat we haar neersabelen.

Is het allemaal dood en ellende, verrotting en stank? Nee. Dit manifest is een goede poging om de discussie aan te zwengelen. Het zou helpen als de schrijvers zouden besluiten waar het ze exact om ging. Een aantal punten kan worden aangepakt, zoals de te voeren discussie over de rol van het Engels, en de waardering voor andere talen dan het Engels (wat Marc van Oostendorp ook graag zou zien). Voor de rest is het veel realistischer om te kijken wat er kan binnen de randvoorwaarden van het onderwijs zoals dat nu wordt gegeven. Voer experimenten uit met bijvoorbeeld innovatieve onderwijstechnieken, zoals flipped classroom. Test of het gebruik van meer Nederlandstalige vakliteratuur kan zorgen voor beter taalbesef. En vooral: evalueer deze zaken. Zorg voor bewijsmateriaal. En richt je misschien in eerste instantie op het verbeteren van taalvaardigheid in algemene zin, bijvoorbeeld door te kijken hoe taalonderwijs ook op de middelbare school kan worden verbeterd.

Problematiseren kan iedereen, maar oplossen, dat is de ware kunst.