Uit het Groene Boekje (afl. 1): de tussen-n

Dit najaar, bij u in de bioscoop: het Nieuwe Groene Boekje! Een van de taalevents van het jaar, maar wel eentje die gepaard gaat met een beetje spanning. Wat zullen ze nu weer veranderen? Wij doken eens in de bestaande spelling. We vroegen onze fanschare wat men de irritantste spellingsregels vond. Direct kwam een van de heikele punten van de nieuwe spelling van 1995 uit de ergernissenkast: de tussen-n. Van fluitekruid en pannenkoek, of fluitenkruid en pannekoek? Oké, dan gaan we dat eens lekker bespreekbaar maken. Wat is nou eigenlijk de regel? En wat is de (on)zin ervan?

Door Sterre Leufkens

De Echte Regels

Daar komen ze, de echte regels volgens de spellingsleidraad bij het Grrroene Boekje. Hier staan ze echt, maar we hebben het even samengevat. We beperken ons tot zelfstandig naamwoorden, dus kwesties als ideeëloos negeren we voor nu (want ja, het is dus eigenlijk NOG ingewikkelder).

De tussen-n treedt in werking bij samenstellingen. Samenstellingen bestaan uit twee delen. Bijvoorbeeld in slette(n)bak, hebben we deel 1 'slet', en deel 2 'bak'. Dit levert de volgende regels op:

- Als deel 1 een zelfstandig naamwoord is dat in het meervoud altijd eindigt op een -n, dan krijg je een tussen-n. Dus: mensenvlees.

- Als deel 1 een zelfstandig naamwoord is dat in het meervoud altijd eindigt op  een -s, dan krijg je geen tussen-n. Dus: kastanjeboom.

- Als deel 1 een zelfstandig naamwoord is dat in het meervoud op een -n én een -s kan eindigen, dan krijg je geen tussen-n. Dus: gedachtespinsel, groentesoep.

Sinds 2005 zijn er drie uitzonderingen. Hou vol, we zijn halverwege.

1. Deel 1 eindigt zonder meervoud sowieso al op een -n. Dan hoef je die niet nog toe te voegen. Dus: christendeugd. 

2. Deel 1 is versteend, oftewel, het is geen woord (meer) waar je een meervoud van kunt maken. In dat geval: geen tussen-n. Hier is een lijstje van, met daarop bijvoorbeeld petekind (want wat zijn peten?) en elleboog (ellen?). Best een leuk lijstje eigenlijk om lekker uit je hoofd te leren!

3. Er zijn samenstellingen die niet uit twee delen bestaan, maar stiekem een woordgroep zijn, compleet met roestige naamvalsuitgangen. Ook daar: geen tussen-n, tenzij de naamval dat vereist. Dus: inderminneregeling.

In 1995 was er nog een vierde uitzondering, die wegens intense weerstand tien jaar later verdween. Hij ging zo: als deel 1 een dier is en deel 2 een plant, dan krijg je geen tussen-n. Dus: paardebloem. Maar: fluitenkruid, want een fluit is geen dier.

Maar waarom?

Vóór 1995 moest je je in tussen-n-kwesties op betekenis baseren: één hond in een hok, dus hondehok, een lading bessen in het sap, dus bessensap. Maar ja, dat levert problemen op bij koninginnesoep (0 koninginnen in de soep, mag ik hopen, of is dit nu koningssoep?), fluitenkruid (0 figuurlijke fluiten in het kruid), en vooral bij ondoorzichtige samenstellingen (0 ellen in een boog). Bovendien is betekenis een vloeibaar iets: als het hok voor 2 honden is, is het dan een hondenhok? Variatie, onduidelijkheid, en chaos alom.

Om daar een eind te maken, leek het de Taalunie-commissie beter om de regels voortaan niet meer op betekenis, maar op vorm te baseren. Het is tenslotte makkelijk te bepalen of het meervoud van een woord op -n of op -s eindigt; we zijn het daar allemaal over eens.

Waarom niet?

Op zich is het best een slim plan om niet per se voor de betekenis, maar voor de vorm te kiezen. Maar helaas werkt het niet zo goed. Dat zien we ten eerste aan de reeks uitzonderingen. Allemaal gevallen waarin de meervoudsregels tóch geen eenduidige oplossing bieden. 

Dat is ook best verklaarbaar. De tussen-n die we soms toevoegen, is namelijk helemaal geen meervouds-n. Het is een geval van epenthesis, wat Grieks is voor inlassing. In verband met uitspreekbaarheid is het simpelweg prettig om een klank in te lassen (zo zeggen we ook duur-der en niet duur-er). Welke dat is, maakt niet zo veel uit, maar een 'stomme e' is altijd snel gemaakt, dus dat is een fijne optie tussen twee medeklinkers in. Dat we daar dan ook een -n- bij willen schrijven, dat is misschien wel omdat we achter een stomme -e sowieso vaak een -n gebruiken: bij meervouden. Volgens de enige echte Nederlandse grammatica is het de ondoorzichtige uitkomst van een lang proces van verschuivingen, het verdwijnen van naamvallen, spellingswijzigingen en andere chaos.

En nu?
Zoals altijd met spelling mag je het helemaal zelf beslissen. Er is niemand die zegt dat je het Groene Boekje moet volgen (behalve als je een ambtenaar bent), en bovendien levert fluitekruid/fluitenkruid geen betekenisverschil op. Maar zoals altijd: het is vaak handig om je aan de regels te houden, en als je dat niet doet, om uiteraard goed geïnformeerd te zijn. Onze tip: als iemand commentaar heeft, begin gewoon over epenthesis en het verdwijnen van naamvallen vanwege de isolationering van de Nederlandse taal, en dan hoor je niemand meer.