Over "aanhalingstekens"

Aanhalingstekens, je moet ze bewonderen: als enige leesteken hebben ze de slag gemaakt naar gesproken taal. Toch is het niet alles goud wat blinkt. Aanhalingstekens (‘enkel’ dan wel “dubbel” – wij gaan in dit stukje voor het gemak steeds voor het laatste) worden namelijk op zo veel manieren en om zo veel redenen gebruikt, dat hun betekenis eigenlijk onduidelijk is. We hebben natuurlijk de citerende functie ("Uiteraard, Milfje!", scandeerde de menigte prijzend.), en de google-functie (zoeken op "blog Milfje" geeft andere resultaten dan zoeken op blog Milfje, maar doe dat laatste maar niet). Maar er is meer! Milfje zoekt het uit: hoe zit het, waarom, en wat doen we eraan?

Ooit kreeg Milfje een kritiese mail, waarin het woord taalpassie (bekend uit de titel van ons blog) tussen aanhalingstekens stond, aldus: "taalpassie". We vroegen het even na: werd aan onze passie getwijfeld? Nee, dat was niet het geval. Het ging erom dat de samenstelling ongebruikelijk was (waarover te twisten valt, maar daar schrijven we nog wel eens over). Op die ongebruikelijkheid wilde men (om wat voor reden dan ook) de aandacht vestigen. Hier hebben we alvast één functie van "aanhalingstekens": een woord of een groepje woorden in de spreekwoordelijke "schijnwerpers" zetten. Dit is ook wat je doet als een voorbeeldwoord geeft: "zo" bijvoorbeeld. Je ziet het ook nog wel gebeuren met woorden uit vreemde talen, die duidelijk nog niet zijn ingeburgerd in het Nederlands. "Sriracha".

Maar aanhalingstekens kunnen meer. Je kunt er namelijk mee laten zien dat je een bepaald woord ironisch bedoelt, alsof je er een knipoog bij geeft. Je zegt ermee: ik gebruik dit woord niet serieus, want ik vind het lelijk/incorrect/grappig. Een voorbeeldje is de eerste zin van dit stuk van wetenschapsjournaliste Asha ten Broeke:

"Luizenmoeders, moederfietsen, vaders die wordt gevraagd of ze vaker ‘op de kinderen passen’. Papa’s blijven een soort tweederangs ouders."

Asha laat hier met aanhalingstekens zien dat het heel gek is om een vader te vragen of hij op zijn kinderen past – oppassen doe je immers op andermans kinderen, voor vijf euro per uur. Een vader zorgt voor zijn kinderen; het woord "oppassen" is hier dus gek. Door middel van aanhalingstekens trekt Asha haar wenkbrauwen op over die zinsnede, maar dan op papier.

Hieraan gerelateerd is het gebruik van de aanhalingstekens dat aangeeft dat je een woord niet "exact" gebruikt. Je weet dat het woord dat je gebruikt niet helemaal correct is, maar een ander woord is niet voor handen/bestaat niet. Zo gebruikte een vriendin van mij altijd aanhalingstekens om over haar "schoonmoeder" te praten. Ik was erg verbaasd over die nuance, maar ze legde uit dat ze slechts verloofd was, en niet getrouwd: de vrouw was dus nog niet "echt" haar schoonmoeder.

En hoe zit het dan met de 3D-versie van aanhalingstekens? Wanneer gebruiken we die? Hier ligt weer eens een leuke uitdaging voor de taalwetenschap (we blijven bezig): in wat voor contexten worden "aanhalingstekens" gebruikt in gesproken taal? Zo op het anekdotische eerste gezicht lijkt het erop alsof het gebruik heel divers is, net als in geschreven taal. Vraag blijft nog wel waarom juist dit leesteken de stap heeft gemaakt. Misschien heeft dat te maken met de functie van aanhalingstekens. Waar punten en komma's vooral ordenen, geven aanhalingstekens nuances aan. Ordening hebben we niet nodig in gesproken taal (daar gebruiken we intonatie wel voor), nuance des te meer.

Maar! Wacht! Kijk! Er is een probleem. Heel vaak is, in gesproken en geschreven taal, niet duidelijk welke betekenis die aanhalingstekens hebben: is het nou de "schijnwerperfunctie", "ironie", of "exactheid"? Het is duidelijk dat er "iets" aan de hand is met het aanhalingsbetekende woord – maar wat? In bovenstaande voorbeelden (taalpassie, schoonmoeder) zagen we de verwarring al, maar zie hier voor nog veel meer hilarische (Engelse) voorbeelden. In veel gevallen interpreteer je (althans, ik) de aanhalingstekens vooral als ironisch, terwijl, misschien, alleen de schijnwerperfunctie bedoeld werd. Of iets geheel anders, dat kan ook.

En jij, lezer? Gebruik je wel eens aanhalingstekens? Waarom (niet)?