donderdag 21 september 2017

Hoe spreek je oregano uit?


Door Marten van der Meulen

Milfje is nu bijna vijf jaar oud. In die tijd hebben we nu bijna 500 blogs geschreven. Dat valt misschien in het niet bij de inmiddels meer dan 2000 stukjes die MvO heeft geblogd (van harte Marc!), maar wij vinden het toch een prestatie. Nu stelt blogspot je in staat allerlei statistieken te lezen over je eigen blog. Zo weten we bijvoorbeeld dat we ongeveer een half miljoen page views hebben gehad in vijf jaar. En we weten dat het succesvolste stukje dat we hebben geschreven gaat over de uitspraak van quinoa. Dat is al best een tijd zo. Nu zijn er nog wel meer van dat soort uitspraakkwesties, waar we er ook een paar van hebben behandeld (cello, sriracha). Maar één heet hangijzer hebben we laten liggen. Tot ik laatst het zakje kreeg dat op de foto te zien is. Toen wilde ik een antwoord schrijven op de vraag: hoe spreek je oregano uit?


Eerst even kort iets over de oorsprong van het woord. Die is namelijk anders dan je dacht. Wij, en velen met ons (echt, we vroegen het ze) associeren oregano met Italiaans. In die keuken gebruik je het kruid tenslotte. Maar 'oregano' is, zo leest ons, het laatst geleend uit het Spaans, dat het kreeg uit het Latijn, dat het kreeg uit het Grieks (alwaar het ontstaan zou kunnen zijn als samenstelling van oros 'berg' en ganos 'glans', prachtig toch). Maar of het in het Grieks origineerde is dan ook nog maar de vraag - misschien hadden die het kruid ook weer op de markt gekocht en het woord uit een andere taal gehaald. Hoe dan ook, uit het Italiaans lijkt het niet te komen, ook al denkt Jan en Alleman dat (Google denkt overigens ook van niet).

Maar dat wilden jullie natuurlijk helemaal niet weten. Jullie willen dat wij nu eens en voor altijd bepalen wat de 'juiste' uitspraak is van oregano. Nou, ik heb slecht nieuws voor jullie. Er is geen enkele reden om te zeggen dat de ene of de andere uitspraak absoluut de juiste is. Voor alle varianten zijn argumenten aan te voeren. Wat voor jou de juiste is, hangt af van welk argument jij doorslaggevend vindt. Sowieso is het goed om te reflecteren op de vraag waarom er maar één uitspraak goed zou moeten zijn. Er kunnen toch ook meerdere goede uitspraken zijn? 

Meerdere varianten

Ik schreef hierboven dat er meerdere varianten zijn, elk met zijn eigen argument. Volgens mij komen er drie uitspraken voor, waarbij twee elementen variatie kunnen vertonen, te weten de klemtoon (zoals het pakje op de foto al suggereerde) en de uitspraak van de g. Het beste is om ze even een voor een af te gaan. 

1. o-re-ɣA-no*. Vernederlandste variant qua klemtoon en klanken.


2. o-RE-ga-no**. Niet aangepast, zoals het in de brontaal klinkt. 


3. o-re-GA-no. Vernederlandst qua klemtoon, niet qua klank.

Nu is er nóg een verschil in uitspraak, in ieder geval bij mij als ik het woord zo voor me uitspreek. De r is niet hetzelfde bij variant 1 ten opzichte van 2 en 3. Bij 1 is die 'gewoon' (bij gebrek aan beter woord), dat wil zeggen het is de r die ik uitspreek in de meeste Nederlandse woorden (ree, raak etc.). In 2 en 3 echter doe ik een soort flap (1 keer klapperen, in plaats van een aantal milliseconden lang laten wapperen). Dit is natuurlijk ook interessant: een correlatie tussen de uitspraak van de g en van de r. Volgens mij ben ik niet de enige die dat doet - ik heb in ieder geval nog niet de variant gehoord waarbij de g hard werd uitgesproken (op z'n Engels/Spaans/Italiaans), maar de r trillend (op z'n Nederlands).

Waarom?

Ik heb er de laatste tijd op gelet, en ik heb het idee dat alledrie de uitspraken voorkomen. Persoonlijk gebruik ik volgens mij vooral variant 3. Niet omdat ik daar een beargumenteerde voorkeur voor heb, maar gewoon omdat ik dat onbewust zo doe. Misschien (hypothese-alarm!) is dat sowieso een patroon: als je er niet bij nadenkt, dan spreek je een woord op z'n Hollands uit (sello, sieratsja, gorizo). Alleen als je een bewust keuze maakt stap je over op de uitspraak zoals die in de brontaal is. Of zoals jij dénkt dat die in de brontaal is, of in de taal waarvan jij denkt dat het de brontaal is. 

Want dat zijn de argumenten die je kunt aanvoeren. Je kunt zeggen, dat je vindt dat leenwoorden zich moeten aanpassen aan onze taal. Of je kunt vinden, dat je een woord moet uitspreken zoals dat in de brontaal moet. Dat argument gebruiken mensen wel om sjoriso te zeggen voor chorizo, of Valencia met een B aan het begin. Overigens wordt in dit soort gevallen zelden écht de originele uitspraak gebezigd. Vaak gaat het om een Nederlandse interpretatie van de anderstalige uitspraak (zie Mumbai).

Daar staan we dan. Er is variatie, en het komt allemaal neer op de vraag of je wil dat leenwoorden zich aanpassen aan het Nederlands, of dat je wil dat je de originele uitspraak recht doet. Nogmaals: er is geen enkele harde reden om voor het een of het ander te kiezen. Het is niets meer dan een kwestie van smaak. En het is misschien een beetje een kwestie van context. Daar kun je je keuze namelijk vanaf laten hangen: als je indruk wilt maken op je date kun je je talenkennis illustreren met een Italiaans klinkende uitspraak (en vertel er dan vooral bij dat het woord eigenlijk uit het Spaans-Latijn-Grieks komt en 'dat wat glanst in de bergen' betekende). Maar ben je bij je matties in Maassluis en wil je niet te snobistisch overkomen, dan ga je gewoon voor optie 1. 

Zeg mij hoe je oregano uitspreekt, en ik zeg je wie je bent!


*Dat tekentje is het symbool voor de g van goed.
**Deze g klinkt als de g in het Engelse good.

19 opmerkingen:

  1. Uitspraak 1 hier, met tongpunt-r, harde χ en een e, niet sjwa.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Interessant, ik had er nog niet over nagedacht, maar er is inderdaad mogelijk een verschil in uitspraak tussen e en schwa. Ik doe eigenlijk in alle opties e denk ik, heb je schwa weleens gehoord?

      Verwijderen
    2. Zelf niet, maar ik sluit niet uit dat het voorkomt, dus ik dacht, ik meld het er maar even bij.

      Verwijderen
  2. Felicitaties terug, Milfje! Een van mijn meest gelezen stukjes gaat over de uitspraak van lychee. Er zit hier duidelijk een gat in de markt!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Opvallend dat dat gat zich zo nadrukkelijk richt op de uitspraak van verschillende typen voedsel. Uitspraakwoordenboek voor Modern Eten, Meulskens en Van Oostendorp?

      Verwijderen
  3. Reacties
    1. Ik kan je alvast verklappen: voor de uitspraak van chorizo gelden precies dezelfde argumenten als voor oregano. Op z'n Nederlands of buitenlands: het kan en mag allebei.

      Verwijderen
    2. Zou een Spangaard ook Gip en Ganneke zeggen?

      Verwijderen
    3. Waarom niet? Zolang de klank niet in het Spaan voorkomt is het net zo legitiem als de Nederlander uitspraak aanhouden. Zoals we in het stukje beschrijven kun je twee dingen doen met leenwoorden: aanpassen of niet. Vind jij dat leenwoorden niet moeten worden aangepast? Dan ben ik benieuwd naar je argumenten. En naar je uitspraak van de andere duizenden leenwoorden in het Nederlands ;)

      Verwijderen
    4. Het lijkt mij gewoon het minst verwarrend als je het op de oorspronkelijke manier uitspreekt.
      We zeggen toch ook niet dat we lekker gaan gillen op de gesterfield met gablis en gips?
      Als je in Spanje naar gorizo vraagt in een winkel, begrijpen ze echt niet wat je bedoelt.

      Verwijderen
    5. Nee, als je er in Spanje naar vraagt, dat niet. Maar dat is hier irrelevant: het gaat er niet om hoe je woorden in de brontaal uitspreekt, als je die spreekt, het gaat erom hoe je woorden uitspreekt in het Nederlands. Ja, dat je misschien dan in Spanje het woord fout uitspreekt, dat is lastig. Maar dan zou je ook woorden die bij ons een andere betekenis hebben gekregen dan in de brontaal (horloge) qua betekenis moeten terugkoppelen. Een vermoeiende en onmogelijke oefening!

      En minder verwarrend? Er is geen woord dat in de buurt komt van sjorizo of gorizo, dus verwarring zal niet ontstaan. Bovendien: uitspreken in de brontaal maakt het ook moeilijker: we zouden dan allerlei klanken moeten gebruiken die in het Nederlands vaak niet voorkomen. Want wat je nu oppert, zou dat voor alle leenwoorden moeten gelden? Dan is het einde zoek. En als je dat niet voorstelt, waarom dan sommige wel en andere niet?

      Verwijderen
    6. Inderdaad, kieper maar eens een pot jam leeg en zeg daarbij "Eigenlijk best jammer van die jam". Je hebt geen leven meer als je dat laatste woord dan uitspreekt als in de taal waar het vandaan komt. Het is 'sjem' en niks anders. Wees dus geen snob! (Hoe spreek je dat laatste woord trouwens uit?)

      Verwijderen
  4. Een voorbeeld buiten de culinaire sfeer: de Zweedse stad Göteborg heeft een Nederlandse naam: Gotenburg, maar ik hoor Nederlanders vooral [g]eutebor[g] zeggen, met die buitenlandse g-klank, wat erop wijst dat ze liever de uitspraak van de taal van oorsprong aanhouden. Ware het niet dat de Zweden in dit geval beide g's als [j] uitspreken, dus Jeuteborj zou een betere benadering zijn. Bovendien ligt de hoofdklemtoon op de laatste lettergreep, en niet op de eerste.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Een leuk voorbeeld, dat ik niet kende! Maar dit snap ik niet: "wat erop wijst dat ze liever de uitspraak van de taal van oorsprong aanhouden." Je geeft zelf aan dat dat niet de originele uitspraak is, dus ze houden niet de originele uitspraak aan, want dan hadden we wel Jeuteborj gezegd.

      Dat kan dus niet de verklaring zijn. Wat een mogelijke verklaring is, is dat mensen een idee hebben van de 'buitenlandse' g, en dat ze die zoveel mogelijk toepassen. Waarom ze dat bij gorizo dan weer niet doen is een ander punt...

      Verwijderen
  5. Maar waarom zeggen Nederlandstaligen dan wel systematisch Martin Scorsessie in plaats van Scorsese?

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Excellent and helpful post… I am so glad to left comment on this. This has been a so interesting ..I appreciate your effort..

    BeantwoordenVerwijderen
  7. De derde uitspraak met de klemtoon op GA is ook de uitspraak die in Brits Engels normaal is. De tweede is Amerikaans Engels.

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Brits noch Amerikaans Engels lijken me referentietalen als het om culinaire zaken gaat...

    BeantwoordenVerwijderen