Taalmemes: sneeuwklonen zijn awesome

Door Sterre Leufkens

Je kent dat cliché wel: de Inuit hebben 100 woorden voor sneeuw. Of dat nou waar is of niet, het fenomeen is zó bekend dat je het op allerlei andere culturen kunt toepassen. Nederlanders hebben 100 woorden voor regen. Amerikanen hebben 100 woorden voor hamburgers. Brabanders hebben 100 woorden voor worstenbroodjes. En ga zo maar door. Taalkundige Geoffrey Pullum doopte het verschijnsel een 'sneeuwkloon': een zinnetje met een vaste structuur, waar je op specifieke plekken steeds andere woorden in kunt vullen. Een soort meme van taal dus, en het zal je niet verbazen dat Milfje daar reteblij van wordt. Jij ook? Doorlezen maar! 



Wij van Milfje schreven al vaak over memes. Dat zijn plaatjes met een zin erbij die je steeds in een andere context kunt gebruiken. Sneeuwklonen werken hetzelfde: er is een vast gedeelte en 1 of meer 'lege plekken' met speciale kenmerken, bijvoorbeeld X[volk] hebben 100 woorden voor Y[cultureel bepaald verschijnsel]. Goed goed, jullie willen natuurlijk meer voorbeelden. Nou dat treft, die komen nu! 

Make X Y again (bijvoorbeeld: Make America Great Britain Again)

Keep calm and X (zie plaatje)

The mother of all X's (The mother of all bombs)

Who's afraid of X? (Who's afraid of Canto Ostinato?)

Xy McXface (Boaty McBoatface)

X schmX (phonology schmphonology)

En het kan natuurlijk net zo goed in het Nederlands:

X is dood, leve Y! (Het Groot Dictee is dood, leve de Nederlandse taal!)

De X die je wist dat zou komen (De zin die we vermoeden dat fout is)

Ik X veilig, of ik X niet (Ik werk veilig of ik werk niet)

X is het nieuwe Y (zwart is het nieuwe zwart)

Het fijne van sneeuwklonen is dat je eindeloos verder kunt klonen. Meestal blijven de nieuwe woorden in het begin nog dichtbij het origineel. X is het nieuwe Y begon met kleuren (alles was opeens het nieuwe zwart), toen volgden de leeftijden (eerst was 40 het nieuwe 30, toen werd 50 het nieuwe 40, en inmiddels is 80 waarschijnlijk het nieuwe 25), en tegenwoordig is zitten het nieuwe roken en uitrollen het nieuwe doorpakken. Heerlijk, spelen met taal! 

Maar het is nog leuker dan je dacht, want sneeuwklonen zijn ook taaltheoretisch interessant. Waarom waarom? Hierom. De meeste taaltheorieën maken een onderscheid tussen dingen die je onthoudt, en dingen die je ter plekke samenstelt. Woorden sla je op: je moet gewoon onthouden dat het woord voor huis 'huis' is. Je gaat niet zelf iets samenstellen uit losse klanken. Maar zinnen ga je niet allemaal opslaan; die kun je beter zelf samenstellen uit woorden. Je hebt dus de blokjes (woorden), en de gebouwen (zinnen) die je daarvan bouwt.

Nu is soms de vraag waar de grens ligt (en of die wel bestaat, maar daarover een andere keer meer). Neem een woord als 'grootte'. Heb je dat in z'n geheel opgeslagen? Of maak je dat zelf, door '-te' aan 'groot' vast te maken? Ook sneeuwklonen roepen deze vraag op. Zijn ze in hun geheel opgeslagen, d.w.z. zit er in het woordenboek in je hoofd een lemma 'X is het nieuwe Y'? Dan is het wel gek dat er in dat lemma nog lege plekken zitten: een soort vastgelijmd gebouw met gaten erin. Maar het zou ook gek zijn als je zo'n frase steeds opnieuw ging samenstellen, terwijl er heel duidelijk vaste onderdelen zijn. Theorieën die een strikte scheiding maken tussen opslaan en samenstellen, komen hier niet uit. Daarbij laten sneeuwklonen zien dat we misschien helemaal niet zo creatief zijn als we denken - een belangrijk deel van onze taal bestaat uit korte, vaste structuurtjes waar we helemaal niet bij na hoeven te denken (Hallo! Hoe isset? Heb je het al gehoord? Zitten is het nieuwe roken!).

Dat belet ons gelukkig niet om lekker door te variëren. Keep calm and snowclone on!