Rare woorden (2): ettelijk, tamelijk, ontiegelijk

door Marten van der Meulen

Een foto van cranberries

Laatst hoorde ik, tot mijn grote blijdschap, iemand zeggen dat hij ‘ontiegelijk blij’ was. Wat een tof woord is dat toch, ontiegelijk. Maar toen dacht ik: wat een gek woord is dat eigenlijk. On- of ont- voor de ontkenning, -lijk voor het eigenschappelijk deel. Dan houd je ieg of tieg over, maar dat betekent niets. Hoe kan dat? Wat is de etymologie? Zijn er meer woorden met -ieg? Is ieg misschien wel de Morfologische Heilige Graal: een cranberry-morfeem? En hoe zit het eigenlijk met die twee andere woorden voor veel, waar ik ook geen worst van kan maken, ettelijk en tamelijk? Hup taalvrienden, naar de etymologie-mobiel!

Cranberrymorfemen

Samengestelde woorden bestaan uit verschillende delen (nomen est tenslotte omen). Die delen kunnen een duidelijke betekenis (lijf = lijf) hebben, of een minder duidelijke (on = slecht? negatief?), en ze kunnen zowel los voorkomen (lijf) als alleen vast aan iets anders (on). In het geval van die taalbrokjes die los niet voorkomen is de specifieke betekenis in veel gevallen ook niet meer echt duidelijk. Exemplarisch archetypisch naamgevend voorbeeld: het Engelse cranberry – wat is in hemelsnaam een cran? 

Het bekendste voorbeeld (in sommige kringen) van zo’n woorddeel dat niet zelfstandig bestaat, is cran in het woord cranberry. Dat woorddeel is het naamgevend exemplar geworden voor de hele klasse van cranberrymorfemen. Eigenlijk een gekke term, want een ‘morfeem’ is ‘de kleinste betekenis dragende eenheid van de taal’. Bijvoorbeeld ‘kak’ is een morfeem, maar ‘-tje’ is ook een morfeem, want het heeft een eigen betekenis. Een cranberrymorfeem gedraagt zich totaal als een morfeem, behalve dan dat het dus geen betekenis heeft. Raar! Very sad!

Veel

Is -ieg nou ook zo'n woordblokje? Nee: -ieg is dat niet, maar -tieg is dat wel. Dat slaat terug (zegt de Bank) op de gezamelijke voorouder van het woord tijdig. Plak daar on- voor (in dit geval betekent het zeker niet), en dan ben je er al bijna. De betekenis van 'zeer veel' schijnt geleidelijk te zijn ontstaan via schandeloos. Niet een heel vreemd woord als versterking: "Hij kocht schaamteloos veel boeken", dat kan ik wel accepteren. Ontieg in de betekenis van onbetamelijk schijnt in dialecten nog wel voor te komen. Ik hoor er graag over!

En dan zijn er nog ettelijk en tamelijk. Ette- en tame- lijken me zo op het eerste gezicht ook niks, maar als ik iets heb geleerd van mijn eerdere reizen in de etymologie, dan is het wel dat niets is wat het lijkt. In het geval van ettelijk lijken mijn vermoedens in ieder geval bewaarheid te zijn: we hebben in het Nederlands nooit een woord ette- gehad. We hebben ettelijk namelijk in heur geheel geleend van het Duits. 

Wat betreft tamelijk is er natuurlijk wél een woord dat hier op lijkt: "Dat is inderdaad niet betamelijk Bernadette", beaamde Fritsjof. Betamelijk en ook zoals het betaamt zijn verwant aan tamelijk, dat aanvankelijk dus zoiets als gepast betekende. Ook hier is de stap in betekenisontwikkeling best te volgen, want redelijk betekent ongeveer hetzelfde. Overigens neemt men aan dat het woord uiteindelijk teruggaat op dezelfde stam als waaruit later timmeren ontstond! Heerlijk, die onverwachte verwantschappen.

Helaas, geen Italiaanse metal deze keer (zoals vorige keer), wel weer wat leuk in de Zee van Etymon gezwommen. En weer iets interessants over hoeveelheden te weten gekomen. Tot volgende keer noeste reizigers!