Taal bij de tandarts

Door Marten van der Meulen

Ik ben zo iemand die iedere zes maanden naar de tandarts gaat. Je schijnt ook volk te hebben dat dit nalaat en dan eens in de vijf jaar urenlang onder de bijl moet. Maar zo ben ik niet, en dus was het vorige week weer eens raak. Het is niet zo eens zo dat ik het echt naar vind, maar er valt vooral gewoon zo ontzettend weinig te beleven. Lig je daar op zo'n stoel. Muziekje dat je net niet kunt horen door het geboor heen, als je écht pech hebt een praatprogramma van RTL op een aan het plafond bevestigd beeldscherm. Loeisaai. Maar toen bedacht ik: alles is taal, alles is wetenschap, alles is interessant. En dus: wat voor taal gebruiken ze eigenlijk bij de tandarts?

Omstandigheid

Ik schreef er toevallig laatst ook over: je hebt binnen de communicatie allerlei genres. Die kunnen impliciete of expliciete regels kennen, waar je je al dan niet aan houdt (meestal doe je dat wel). Naast genres heb je ook allerlei omstandigheden. Ook daarin kan taal verschillen. Vaak is het best te verwachten wat die verschillen zijn. Kijk bijvoorbeeld naar alle taal die je langs de lijn hoort bij een sportwedstrijd. Het precieze jargon zal afhankelijk van om welke lijn het gaat iets anders zijn (deuce vs birdy vs strafcorner vs buitenspel), maar je zult toch een bepaalde kerngroep van woorden horen. Hoe is dat bij de tandarts?

Woorden bij de tandarts

Voor zover ik weet heeft niemand ooit gekeken naar taalgebruik bij de tandarts. Misschien waren ze te druk bezig met door oogknipperen aan proberen te geven dat dit toch wel écht een beetje pijn deed. Eindeloos veel andere omstandigheden zijn wel bekeken. Recepten bijvoorbeeld. Dat leverde geinige resultaten op, dat nieuwe recepten kan maken. Onzinnig, maar wel gebruikmakend van bestaande kenmerken. 

Hoe dan ook, bij de tandarts hoorde ik bepaalde woorden best vaak. Let wel: ik had twee behandelingetjes van een kwartier elk, dus ik heb behoorlijk weinig data. Maar enfin, het is ook allemaal maar een intuïtietje. Bepaalde woorden verwacht je: wijd, open, dicht. Ook tijdsaanduidingen zullen met enige regelmaat voorkomen: even, minuutje, nog een paar seconden. Al met al heel begrijpelijk, maar niet heul interessant. 

Intonatie

Toen viel me nog iets op. Ik leek te merken dat de tandarts aan het eind van haar zinnen omhoog ging qua intonatie. Dat is in het Nederlands geen normaal zinspatroon: normale stellende zinnen eindigen lager dan dat ze beginnen. Dat rijmt, en toch is het niet helemaal waar. Het is vooral zo dat het laatste stukje zin lager is dan het stukje daarvoor. Relatief gezien dus. 

Maar dit gebeurde niet bij deze tandarts! Kijk, nu had ik iets om mijn tanden in te zetten. Geestelijk dan: mijn fysieke tanden zaten tenslotte al in een soort SM-beugel. Waarom die verhoogde intonatie aan het eind van de zin? Ik poneerde al lijdende de volgende hypothese: veel van de zinnen die de tandarts uitbraakte waren eigenlijk bevelen. Bevelen zijn berucht lastige taaluitingen, want je dwingt iemand anders te doen wat je zegt, en dat levert gezichtsverlies op (zie hier voor uitleg). Wat dan helpt is om je bevel minder op een bevel te laten lijken, bijvoorbeeld door het intonatiepatroon van een vraag te volgen. Juist: die gaan aan het eind omhoog! Voila, mijn tandarts-onderhandelings-hypothese.

Dus: volgende keer als je daar ligt, op de slachttafel, en de beulen naderen met hun martelwerktuigen, doe mij en de wetenschap dan ff een lol. Luister naar de intonatie van je scherprechter, terwijl zij zegt: "Nu even heel wijd open doen..."