Kaal bij de kassa en andere verhalen: over communicatieve frequentie

Door Marten van der Meulen

De rol die simpele frequentie speelt in taal kan wat mij betreft nauwelijks worden overschat. Hoe vaak een woord voorkomt bepaalt de leerbaarheid ervan, de verandering, en het gebruik. Het is bijvoorbeeld grappig om te merken dat je zinnen van mensen kunt afmaken: je herkent het patroon omdat je het eerder bent tegengekomen, of omdat je iets soortgelijks bent tegengekomen. Hoe vaker je het eerder gehoord hebt, hoe makkelijker dat gaat. Laatst realiseerde ik me dat je niet alleen in taal, maar ook in allerlei situaties afgaat op frequentie. Op basis van wat je hebt meegemaakt heb je bepaalde verwachtingen, en dankzij die verwachtingen reageer je dan weer op een bepaalde manier. Dat gaat helemaal vanzelf - het valt eigenlijk alleen op als het mis gaat. Drie voorbeelden daarvan. Wel even een waarschuwing voor wie niet tegen ongemakkelijkheid kan: niet doorlezen!

Kaal bij de kassa

Tijdens mijn studententijd wisselde ik nogal eens van kapsel. Een zomer besloot ik om weer eens helemaal tot op het bot kaal te gaan (zoek de foto's maar niet op). Een frisse bries over mijn blakend nakende hoofd wandelde ik naar de Albert Heijn. Daar, bij het afrekenen, ging het mis. De kassière keek me aan en zei: "Zo, weddenschap verloren?" Ik glimlachte en schudde mijn hoofd. Het meisje trok bleek weg: "O sorry sorry, wat erg!" Ik snapte er eerst niks van, tot ik het me plots realiseerde: ze dacht dat ik kanker had.

Dit is een interessant misverstand, want 'zomaar' kaal worden is blijkbaar zo ongebruikelijk dat het niet optie 1 was, en zelfs niet optie 2. Optie 1 (weddenschap) werd waarschijnlijker door mijn leeftijd, en door mijn blijkbaar studentoïde uitstraling (waarover later meer). Het laat zien hoe belangrijk dat soort contextuele informatie is voor het interpreteren van gedrag. Ik durf zomaar te stellen dat als een meisje kaal bij de kassa had gestaan, er geen gewag was gemaakt van een weddenschap.

Bloemen in de trein

Het was stil in de trein. Mijn vriendin en ik lazen onze respectievelijke boeken, terwijl ons elektrische ros zachtjes voortzoemde richting Zeeland. Toen werden de kaartjes gecontroleerd. Bij ons gebeurde dat zonder commentaar, maar bij de vrouw in het zitje naast ons maakte de conducteur een opmerking. "Gaat u iemand blij maken?", zei hij, wijzend op een pot met bloemen die naast de dame stond. "Nou ja," zei zij, "hij is al wel dood hoor. Maar het is wel zijn verjaardag." De conducteur putte zich uit in verontschuldigingen.

Weer een interessant misverstand. Bloemen hebben vermoedelijk de sterkste associatie met feestelijkheid. Het andere frame dat ik kan bedenken is 'iets goed te maken', maar daar wordt misschien minder publiekelijk de aandacht op gevestigd. De conducteur kon wat dat betreft weinig worden verweten. Extra boeiend is het antwoord van de vrouw. Ze had twee opties, die allebei problematisch waren. Vertelde ze de waarheid, dan was dat genant voor de conducteur, en leverde het hem gezichtsverlies op. Als ze echter loog, dan zou ze een belangrijke communicatieve regel overtreden ('vertel de waarheid').

Een nieuw waterpistool

Aan de achterkant van ons huis bevinden zich een aantal aaneengesloten binnentuinen. Hartstikke leuk voor onze kat, ook leuk voor andere katten. Twee van die katten waren kortgeleden flink krols met elkaar bezig, zozeer, dat ik, een lichte slaper, besloot een waterpistool te kopen om ze bij de volgende verstoring van mijn nachtrust er even flink van langs te geven. Ik deed dit bij een speelgoedwinkel op Utrecht Centraal. Aangekomen met het waterpistool bij de kassa zei de verkoper: "Zo, een feestje?" Eerst snapte ik niet waar het over ging: waarom had ik daarvoor een waterpistool nodig? Toen realiseerde ik me dat hij dacht dat ik er drank in ging doen. Ik vertelde hem maar niet dat ik 33 was...

Dit is een interessant voorbeeld, omdat het gebruiken van een waterpistool voor drank juist níet per se de meest frequente optie is. Dat is tenslotte niet waar die dingen voor bedoeld zijn! Maar de context (ik zie er dus blijkbaar nog steeds studentoïde uit, Utrecht is een studentenstad, de jongen had het eerder meegemaakt) zorgde er toch voor dat deze situatie ontstond. 

Misverstanden

Communicatieve misverstanden zijn net zo interessant als taal'fouten'. Ze laten zien hoe communicatie en taal werken, wat we verwachten, wat voor onderliggende fenomenen er meespelen op de achtergrond van de oppervlakkigheid. Vooral laat het zien hoe belangrijk context en frequentie zijn in het bepalen van ons communicatieve gedrag.