10^Taal... Muriel Norde

Taal: wie is er niet mee bezig? Blogs, twitters, tijdschriften, polemieken, ingezonden brieven, boeken. Er zijn heul veul mensen met evenveul meningen. Toch zijn er ook mensen die zich meer met taal bezig houden dan anderen. Daarom vraagt Milfje Meulskens hun mening over taal. Met trots presenteren wij dit keer taalwetenschapster Muriel Norde. Zij studeerde Scandinavische Taal- en Letterkunde en Algemene Taalwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam gestudeerd en gepromoveerd. Aan diezelfde UvA werkte ze vervolgens een aantal jaren als postdoc. Momenteel is ze hoogleraar Scandinavische Taal- en Letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen.

1. Wat betekent taal voor jou?

Alles! Voor mij is taal wat de mens tot mens maakt. Je ziet dat al bij baby’s: speeldoosjes, knuffelbeertjes, gekleurde ballonnen, ze nemen er allemaal beleefd kennis van, maar zodra je tegen ze begint te praten zijn ze één en al opperste concentratie. Uren per dag zijn ze er zoet mee, ze zuigen alles wat je zegt in zich op en zijn eindeloos aan het oefenen. Toen ik dat bij mijn eigen kinderen zag, realiseerde ik me des te meer hoe wezenlijk taal voor ons is, en hoe belangrijk dat wij taal proberen te doorgronden.

2. Wat vind je van spellingsregels?

Spelling is voor mij een conventie die weinig met taal te maken heeft en ik vind het niet zo interessant. Als zelfbewuste taalgebruiker met een mild autoriteitsprobleem erger ik mij wel aan spellingshervormingen waar ik het taalkundige nut niet van in zie, zoals een tussen-n die niet wordt uitgesproken, maar er wel debet aan is dat prachtige woorden met vele klinkers achter elkaar, zoals kraaieeieren, opeens niet meer goed geschreven zijn.

3. Erger je je aan het taalgebruik van mensen?

Niet zo snel. Ik vind die verlaagde diftongen van het Poldernederlands niet zo mooi, maar op zich wel weer een interessant verschijnsel. Aan nieuwe grammaticale constructies erger ik me nooit: die vormen mijn werkterrein! Het enige waar ik me echt aan erger is jargon, van bijvoorbeeld koudegrondpsychologen en beroepsmanagers, die het hebben over handvatten en leidende uitgangspunten. Maar dat heeft misschien meer te maken met mijn weerzin tegen koudegrondpsychologen en beroepsmanagers dan met taal.

4. Waarom denk je dat mensen zich ergeren aan taalgebruik?

Ik heb het nooit onderzocht, maar ik vermoed dat het komt doordat taal zo’n wezenlijk onderdeel van iemands (groeps)identiteit is. Andere variëteiten worden geassocieerd met vreemden, andere sociale of geografische groepen, of een nieuwe generatie die op termijn onherroepelijk de macht zal overnemen. Dat wordt misschien als bedreigend ervaren.

5. Hoe maak je mensen duidelijk dat fouten fascinerend zijn en niet alleen maar vervelend?

Dat is geen sinecure! Taalverandering roept zulke sterke emoties op dat taalkundigen, die omdat ze alles maar goed vinden uiteraard medeschuldig zijn aan de taalverloedering, daar maar weinig tegenin kunnen brengen. Zelfs studenten taalwetenschap zijn ongelooflijk normatief en moeilijk te overtuigen. Het op college laten vallen van de hun hebben-constructie is al voldoende om zelfs de meest matte cohorten in rep en roer te brengen. Ik probeer ze op andere gedachten te brengen door te vragen of Hun hebben een hond net zo “fout voelt” als Hem heeft (of: heb) een hond. De meesten geven dan schoorvoetend toe dat het eerste toch net iets minder erg klinkt. Vervolgens vraag ik ze wat ze voor zich zien als ze de zin Hun hangen aan de kapstok horen. Dan erkennen ze dat ze mensen aan de kapstok zien hangen, niet jassen, al zou dat laatste in de context veel plausibeler zijn (zoals aangetoond in onderzoek door Helen de Hoop c.s.). Met andere woorden, het gebruik van hun als subjectsvorm is aan regels onderworpen, en uit het feit dat zij die regel onbewust toepassen blijkt dat de constructie wel degelijk deel uitmaakt van hun grammatica, hoe hard ze ook roepen dat ze ‘m nooit zouden gebruiken. Ik mag ook graag schermen met het volgende – meesterlijke - citaat van Jan Stroop uit Hun hebben de taal verkwanseld (2011: 34f.), een boek dat elke leraar Nederlands verplicht zou moeten lezen:

“Uit dit alles volgt dat als een quiz als Tien voor Taal echt over taal ging, alle deelnemers een tien zouden halen. En dan kon die quiz het ook stellen zonder jury, want de jury dat zijn de deelnemers zelf”.

Maar goed, de zogenaamde taalergernissen zijn recente veranderingen (hoewel de hun hebben constructie al meer dan 100 jaar in gebruik is) waarbij allerlei emoties meespelen. Taalveranderingen die in vroeger tijden hebben plaatsgevonden roepen interessant genoeg nooit negatieve reacties op, hoewel die indertijd misschien ook wel als “fouten” beschouwd werden.

De vraag is dus eigenlijk: wat is er zo fascinerend aan taalverandering? Dat is voor mij de regelmaat – in alle tijden en in alle delen van de wereld zien we keer op keer dezelfde veranderingen optreden. Zo is het bijna universeel om ruimtelijke begrippen te gebruiken om tijd te beschrijven: in ettelijke talen zijn werkwoorden van beweging (m.n. komen en gaan) geëvolueerd tot hulpwerkwoorden van toekomende tijd (Engels to be going to, Frans aller, Baskisch oa, Zulu ya); bijwoorden en voorzetsels van plaats worden bijwoorden en voorzetsels van tijd (ergens tussen 13 en 15 uur). Waarom is dat? En wanneer wijken taalgebruikers soms toch van die vaste patronen af? Dat zijn kernvragen in mijn onderzoek.

6. Wat is je lievelingswoord?

Niet een woord, maar een suffix: het verkleinwoordssuffix. Als taalkundige moet ik uiteraard vinden dat alle talen gelijkwaardig zijn, maar een taal zonder verkleinwoordssuffix mist toch een wezenlijke uitdrukkingsmogelijkheid. Ik kwam tot dit inzicht toen ik een Britse collega eens het verschil tussen bloempje en bloemetje en de verschillende betekenisnuances van mannetje probeerde uit te leggen. Sinds enige tijd duikt dit dekselse diminutief ook op als linkerlid in versterkte bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden, zoals bloedjeserieus en steentjerijk. Een studente van mij, Caroline Morris, schrijft hier momenteel haar scriptie over, en zij heeft ontdekt dat dit in het Duits ook kan: mäuschenstill, äffchengeil. Geweldig, één zo’n woord maakt mijn dag al goed!

7. Heb je een taalwens, en zoja, wat is het?

Niet wat taal zelf betreft, ik laat me graag verrassen door waar taalgebruikers nu weer mee op de proppen komen. Wel zou ik willen dat de taalwetenschap in wat hoger aanzien zou komen te staan. Voor de meeste mensen is taal zo vanzelfsprekend dat het zich aan elke noodzaak tot reflectie onttrekt. Daar begrijp ik helemaal niets van.

8. Wier of wiens taalgebruik vind jij inspirerend?

Op mijn vakgebied vind ik Roger Lass en Guy Deutscher ontzettend goede auteurs. Lass is zo ongeveer integraal citeerbaar, en Deutscher weet met zijn enigszins barokke stijl de meest ingewikkelde onderwerpen voor een breed publiek aantrekkelijk te maken. Ik houd ook erg van de schrijfstijl die in de Neerlandistiek gebruikelijk is, een unieke traditie die het helaas steeds meer moet afleggen tegen het Engels.

Op literair gebied houd ik veel van de stijl van Reve: hoe hij pagina’s lang kan doorgaan over de blote voeten van een matroos zonder dat het gaat vervelen: dat is weinigen gegeven. Maar ook (moeder en dochter) De Moor en Voskuil vind ik heel erg goed. En Gerbrand Bakker. Juni in het origineel te kunnen lezen – dat zou al voldoende reden moeten zijn om Nederlands te leren.

9. Welke taal zou je nog wel eens willen leren en waarom?

Bahasa Indonesia. Ik ben er ooit aan begonnen toen ik mijzelf na mijn promotie had getrakteerd op een vakantie naar Indonesië, maar daarna is het weer helemaal weggezakt. Een schitterende taal. Of IJslands, omdat de morfologie van die taal in duizend jaar nauwelijks veranderd is. Of Gotisch, weliswaar een dode taal maar voor mij als historisch taalkundige wel van belang.

10. Ken je nog een leuke woordgrap, taalgrap of taalspelletje?

Gek genoeg vind ik taalvirtuositeit helemaal niet zo boeiend. Ik speel nooit scrabble, en taalgrapjes vind ik vaak ver gezocht. Wat ik wel leuk vind, is als sprekers onbewust een morfologische of etymologische analyse maken die niet klopt. Eén van mijn favoriete voorbeelden is het Zweedse woord antimakass. Het Zweeds kent een meervoudsuitgang –ar, dus toen het Nederlandse woord antimakassar geleend werd verkeerden Zweedse taalgebruikers in de veronderstelling dat dit een meervoud was en vormden zij een enkelvoudsvorm zonder –ar. Van een heel ander type is de vraag van één van mijn kinderen, het zal rond kerst geweest zijn, waarom Jozef en Maria hun kindje de naam Jezus gegeven hadden. Ze vond dat maar een rare naam voor een baby, “want dat zeg jij altijd als je boos bent”.