maandag 30 september 2013

Van Dortmuiden tot Warschau: waarom sommige plaatsen in het buitenland anders heten.

Laatst was ik op het Bedrijventerrein Sloterdijk III Zuid en Oost. De straatnamen daar deden me ergens aan denken, maar ik wist niet precies waaraan. Abberdaan, Poortland, Jarmuiden. Totdat ik erop werd geattendeerd dat dit allemaal oude Nederlandse namen zijn voor buitenlandse havensteden: Aberdeen, Portland, Yarmouth (zie hier), die we vroeger gebruikten maar nu niet meer. Hoe zit het eigenlijk met plaatsnamen? Hoe benoem je die en waarom verandert er soms een naam?


Politiek speelt tegenwoordig een belangrijke rol in de benamingen van plaatsen. Zo werd de naam van de stad Bombay in 1995 officieel veranderd in Mumbai, omdat dat de originele naam zou zijn, en Bombay te veel deed denken aan het koloniale verleden. Het woord Mumbai noem je een endoniem: het is de naam van een plaats in de taal van die plaats zelf; denk ook aan Köln en Warszawa. Het tegenovergestelde is een exoniem: een plaatsnaam in een andere taal, bijvoorbeeld Bombay, Keulen, Cologne en Warschau.

Iets vergelijkbaars als met Mumbai is gebeurd met het land dat bij ons Ivoorkust heet, maar dat in het Engels niet langer Ivory Coast mag heten, edoch Côte d'Ivoire genoemd moet worden. Voor het Engelse exoniem is dus een Frans exoniem in de plaats gekomen: een interessante keuze, omdat dat nu juist dat de taal van de kolonisten was. Wellicht dat hier voor het Frans is gekozen in plaats van een naam in een van de oorspronkelijke plaatselijke talen, om ervoor te zorgen dat niet één bevolkingsgroep linguistisch gezien boven de anderen werd geplaatst. Hoewel, nu wordt juist het Frans (de taal van de kolonisator) boven geplaatst – dat lijkt me ook weer niet politiek correct.

Ook in Nederland hebben we een dergelijke politieke situatie. Hoewel ik het van Wikipedia moest leren, is het tegenwoordig bon ton om het over 'Fryslân' te hebben. Dat is namelijk de officiele naam van de provincie: Friesland is een exoniem, terwijl Fryslân het endoniem is, want het woord uit de officieel erkende Friese taal. Helaas (voor de Friezen) is dit in ieder geval in mijn omgeving nog niet echt aangeslagen: zelfs de Friezen die ik ken hebben het stelselmatig over Friesland.

Interessant in dit verband is ook de benaming van een taal. Zo werd de taal die door de bewoners van Groenland wordt gesproken, al heel lang ‘Eskimo’ genoemd, naar het volk waar het door gesproken wordt. Maar in Canada en Groenland wordt die benaming niet gewaardeerd – hoe dat precies zit is niet helemaal duidelijk, maar in ieder geval is de naam ‘Inuit’ nu meer in zwang. Het kan lastig zijn om te kiezen welke term je gaat gebruiken, aangezien er soms vele varianten de ronde doen die niet op elkaar lijken. Als de bekendste term politiek incorrect is, wat doe je dan? Volgens mij is de trend in de taalwetenschap nu, dat je waar mogelijk het woord gebruikt dat de sprekers zelf gebruiken (een endoniem dus). Meestal is dat woord gelijk aan de naam van het volk, en dat is vaak weer het woord in die taal voor ‘mensen’, ‘de mens/man’ of ‘volk’. In Noord-Australië wordt Kayardild gesproken, wat dan weer 'sterke taal' betekent.

Vervelend wordt het wel wanneer ook die term politiek incorrect of zelfs beledigend is. Veel dialecten, die je als taalwetenschapper echt niet ziet als ‘minder’ dan een officieel erkende taal, worden zelfs door de sprekers ervan als minderwaardig gezien – zo noemen de sprekers van het Darfur Arabisch hun taal ‘gebroken Arabisch’ en schamen zich ervoor, omdat het om slecht Arabisch zou gaan. Als je die taal beschrijft, zoals Caroline Roset doet, dan wil je het natuurlijk juist niet zo noemen.

Een ander probleem is dat veel pidgins en creooltalen namen hebben gekregen die erg op elkaar lijken: je hebt Krio, Kriol, Creolese, Tok Pisin, Pichi, en  dan nog een boel namen samengesteld uit het land waar het gesproken wordt met Creole of Pidgin erachter. Als je de eigen identiteit van die talen zou willen benadrukken, zou je liever unieke namen voor ze kiezen, maar de huidige namen zijn al zo ingeburgerd dat dat vaak niet meer gaat.

Het beste is misschien uiteindelijk dus toch om voor de endoniemen te kiezen: dat zorgt wel voor een overgangsfase waarin niemand weet waar niemand weet waar Zhōngguó ligt, maargoed, dat maakt het ook spannender om de krant te lezen.

5 opmerkingen:

  1. het leven is natuurlijk één groot misverstand en om dat te illustreren: Mumbai is min of meer politiek correct om te gebruiken, dat is wat mensen uit India zelf gebruiken. Maar als je dat doet begrijpen ze je niet want als ze Engels praten gebruiken ze Bombay en je doorbreekt dus een verwachtingspatroon.

    De hele kwestie van politiek correct is boeiend als misverstand omdat je vaak een stap voor of een stap achter bent. In Amerika mag je tegenwoordig weer over "American Indians" praten, het museum in Washington heet ook zo, maar het was een hele tijd not done. Het leukste is als een niet-Indiaan een andere gaat corrigeren, natuurlijk met de beste bedoelingen, maar net een stap achter.

    De Franse invloed is heel interessant. Veel mensen in Indonesie kunnen nog steeds goed Nederlands, maar begin er niet mee voordat ze je hebben laten merken dat dat kan. Moet ook de reden geweest zijn dat Nederland zo'n succesvolle kolonisator was: ze lieten die mensen met rust, geen onzin dat ze thee moesten drinken, Christelijk worden, Frans spreken, nee gewoon handel (of jatten) en verder niet zeuren. Dat is dus anders in India en ook in Frans Afrika. Nou zou het me niet verbazen als wanneer Ivoorkust de Franse naam wil gebruiken daar enige Euro's of Franse druk of beiden achter zitten. Franse troepen willen daar ook nog regelmatig helpen de orde te herstellen. Dit lijkt me een variant op julllie eerdere: "een taal is een dialect met een leger".

    BeantwoordenVerwijderen
  2. @Ivoorkust:

    De regering van Ivoorkust heeft verzocht het land voortaan in alle talen Côte d'Ivoire te noemen. Frans taalimperialisme vanuit Afrika dus. De Engelstalige wereld is daar redelijk in meegegaan, de rest niet. Een regering kan ook verzoeken het ene exoniem te vervangen door een ander: het schijnt dat de regering van Servië (Srbija) Engelstalige journalisten tijdens WO1 heeft gevraagd de benaming Servia, die te serviel klonk, te vervangen door Serbia.

    @Friesland:

    Friesland is geen exoniem. De provincie is al vele eeuwen deels Nederlandstalig. Dit toont wel dat het soms moeilijk te bepalen is of een benaming een endoniem of exoniem is. Ander voorbeeld: toen de Duitse bevolking werd verdreven uit Breslau (Pools: Wrocław), hield Breslau toen op een endoniem te zijn?

    @Afschaffen van exoniemen

    Het opruimen van exoniemen is net zoiets als het 'vereenvoudigen' van de spelling. In theorie lijkt het misschien wel wat, maar in de praktijk heeft het geen enkel nut. Exoniemen zijn ook erfgoed: ze getuigen van eeuwenlang cultureel contact.

    Natuurlijk is de tendens wel dat exoniemen verdwijnen. Tot in de twintigste eeuw sprak men van Dusseldorp (Düsseldorf), Mulhuizen (Mulhouse) en Pennsylvanië. Tegenwoordig is dat ondenkbaar. Soms wordt een exoniem tegenwoordig alleen in historische context gebruikt: Dantzig (Gdańsk), Brunswijk (Braunschweig). Soms wordt het ene exoniem vervangen door het ander: Constantinopel (vernederlandsing van de Griekse benaming) is Istanboel (vernederlandsing van de Turkse benaming) geworden. Curieus is het geval Florence (Firenze): hier is het Nederlandse exoniem Florentië vervangen door een Frans exoniem.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ik blijf Friesland moeilijk vinden: ook de officiele taal is Fries, dus misschien zou je kunnen zeggen dat op het moment dat Fries de officiele taal van het gebied werd, dat toen Friesland een exoniem werd? Wat betreft Breslau/Wroclav: misschien dat we daar ook iets met officiele taal kunnen? Sowieso is dat ook weer een voorbeeld van politieke beinvloeding van taal: iets wordt iets omdat men zegt dat het iets wordt, niet omdat het per se zo is. Vergelijkbaar met zeggen dat Kroatisch en Servisch nu andere talen zijn: afspraak=waarheid.

      Ik snap niet goed waarom je denkt dat het opruimen van exoniemen geen nu heeft: het lijkt wel te werken, getuige het feit dat we dus geen Dortmuiden meer zeggen. En ook Mumbai lijkt me tot op zekere hoogte behoorlijk ingeburgerd. Inderdaad getuigen ze van cultureel contact, maarja, dat culturele contact heeft vaak een luchtje (bijvoorbeeld kolonisatie of slavernij), wat een reden is dat men eraf wil. Van mij hoeft het niet, maarja, als men dat nodig vindt, dan kan ik daar goed inkomen. Waarom zou het geen nu hebben?

      Verwijderen
    2. Ad 1:

      Je kunt de begrippen exoniem en endoniem niet strikt juridisch definiëren (nog afgezien van het feit dat naast het Fries ook het Nederlands een officiële taal is in Friesland). Den Haag heet in het plaatselijk dialect "De Haag". Is dat dan een exoniem omdat die naam geen officiële status geniet?

      Ad 2:

      Dat het kán, wil niet zeggen dat het nut heeft. Wie is ermee gebaat dat we de benaming Dortmuiden niet meer gebruiken?

      Het veranderen van koloniale namen is een andere kwestie. Een naam die door een kolonisator is gegeven is niet automatisch een exoniem. Veel steden in Zuid-Afrika, bijvoorbeeld, zijn gesticht door kolonisatoren: de plaatsnamen Kaapstad, Pretoria en Johannesburg zijn gewoon endoniemen. Een eventuele wijziging daarvan (zoals bij Pretoria speelt) heeft niets te maken met endoniem versus exoniem.

      Verwijderen
  3. Sommige exoniemen hebben sterke etymologische papieren, zoals Luik en Wenen bijvoorbeeld. Ik heb daar een keer over geblogd: http://goo.gl/2zKDS1

    BeantwoordenVerwijderen