Ik heb nooit geen zin: wat is dubbele negatie eigenlijk?

Taal wordt wel eens met wiskunde vergeleken. Taal lijkt namelijk een logisch systeem te zijn. Denk bijvoorbeeld aan negatie: zoals je van getallen kunt zeggen dat ze positief of negatief zijn, kunnen zinnen ook positief zijn (dat noem je dan affirmatief) of negatief. Bij wiskunde hebben we allemaal geleerd: - x - = +. Dat zou dan voor taal ook op moeten gaan. Toch? Neen. In sommige gevallen betekent een dubbele negatie een opheffing van die negatie, maar dat is niet altijd zo.

Typologisch

Er zijn een heleboel talen waarin negatie op meerdere plekken in de zin wordt uitgedrukt. Nu denken jullie waarschijnlijk allemaal aan het Frans, waar je ‘ne ... pas’ gebruikt, oftewel twee woordjes. Stiekem is het Frans alweer veranderd: Fransen gebruiken nauwelijks nog ‘ne’, ze ontkennen door middel van ‘pas’. Dat past precies in het patroon dat een taalkundige genaamd Jespersen ontdekte: Jespersen’s cycle. Volgens die cycle gaan talen steeds door deze stadia:

• Een ‘negator’ voor het werkwoord (vroeger in het Frans: ‘ne’)
• Die enkele negator wordt te zwak, dus je krijgt er een tweede bij na het werkwoord (‘ne ... pas’)
• De eerste negator sterft helemaal uit en je houdt het tweede stuk over (‘pas’)

Dit is ook in het Nederlands gebeurd: vroeger hadden we de negator ‘en’, dat werd toen ‘en ... niet’, en nu is het ‘niet’. In die tweede fase zie je dus dat de twee negatiewoorden elkaar niet opheffen! Min maal min blijft min!

Litotes

In het Nederlands van nu zie je dat een dubbele negatie soms wél zichzelf op kan heffen: je beweert iets door het tegendeel te ontkennen. Dat heet als stijlfiguur ook wel een litotes.

1. Ik ben niet géén schuinsmarcheerder.
2. Ik ben een schuismarcheerder

Interessant is altijd in dit soort gevallen waarom je dan niet gewoon zegt wat je wel bent. Dat heeft met argumentatieve kracht te maken: een dergelijke dubbele negatie betekent misschien logisch gezien hetzelfde, maar het wordt niet precies hetzelfde opgevat. De dubbele negatie zorgt er namelijk voor dat wat je zegt minder krachtig overkomt dan ronduit zeggen waar het op staat.

Het wordt nog leuker. Je kunt litotes alleen gebruiken voor een positief woord (zoals leuk). Je krijgt dan een zin zoals (3):

3. Ik vond het niet niet leuk

Je hebt in principe natuurlijk een verdeling: iets is of wél leuk, of niet. Als je zegt: “ik vond het een beetje leuk”, dan vond je het nog steeds leuk, alleen minder. Wanneer je zegt dat je het “niet zo heel erg leuk vond”, dan vond je het nog steeds niet leuk, alleen niet zo heel erg. Daar heeft litotes mee te maken. Je markeert eigenlijk een soort ultiem neutraal punt, waarbij je niet zeker weet of je het leuk vond of niet. De implicatie is dan (4):

   4. Ik vond het niet niet leuk, maar ik vond het ook niet leuk

Spraakfuncties

Een derde vorm van dubbele negatie krijg je in verreweg de meeste talen wanneer woorden als ‘iets’ en ‘iemand’ worden ontkend. Het is in die talen, in ieder geval in sommige woordvolgordes, verplicht om dan zowel de gewone negatie te gebruiken, als een woord als ‘niemand’ te gebruiken. Kijk maar:

Italiaans: Gianni non ha telefonato a nessuno. ‘Gianni heeft niemand gebeld.’
Tsjechisch: Milan nikomu nevolá. ‘Milan belt niemand.’

Afrikaans: Niemand het niks teen Hans gesê nie. ‘Niemand heeft iets tegen Hans gezegd.’

(De voorbeelden komen uit diverse artikelen van Hedde Zeijlstra, een professor die veel onderzoek doet naar ‘negative concord’, want zo heet dit.)

Dit is precies wat ook gebeurt in (Ain't got no) Satisfaction van de Rolling Stones. Veel mensen vinden dit maar niks. “Kan niet!” zeggen ze, “min maal min is plus!”. Maar zo werkt het niet – taal is in dit geval geen wiskunde. We hebben hier te maken met extra markering, een soort nadruk die we veel tegenkomen. Vergelijk de volgende zinnen:

1. Het was echt heel lekker weer.
2. De jongen speelde met een klein autootje
3. Hij zou echt nooit geen soldaat willen worden

In al deze voorbeelden is sprake van overdrijving: er worden meerdere termen gepresenteerd die hetzelfde uitdrukken (echt+heel, klein+tje, nooit+geen). Het lijkt alsof nooit+geen anders is, omdat er wiskundig gezien sprake zou kunnen zijn van opheffing, maar als je dat denkt ga je voorbij aan de reden waarom het wordt gebruikt: ter overdrijving.

In een heel leuk artikel van Kiparsky en Condoravdi kun je lezen dat juist dat principe van overdrijving de aanjager is van Jespersen’s cycle. Hoe zit dat dan? Nou, een taal heeft eerst een gewone negatie. Bijvoorbeeld: ‘niet’. Als een spreekster dan wil uitdrukken dat iets echt letterlijk heel erg mega niet het geval is, dan zal ze een extra woord gebruiken. In alle talen worden hiervoor dezelfde soorten woorden gekozen: minimizers (een kleine hoeveelheid van iets, bijv. een sikkepit, een mallemoer, etc.) of generalizers (de totale omvang van iets, bijv. helemaal niks, niemand op de hele wereld, etc.). Dan krijg je een emphatic negation, een benadrukte negatie. Maar dat versterkende woord ondergaat deflatie: hoe vaker je het gebruikt, hoe zwakker de betekenis wordt. Op enig moment heb je dus een negatie bestaande uit twee woorden, die weer even neutraal is als voorheen. Dan heb je weer een nieuw woord nodig om de negatie te versterken. Dat verzwakt weer, en dan... etc. ad infinitum.

Misschien kunnen we, als we termen als deflatie nodig hebben, taal wel beter met economie dan met wiskunde vergelijken...