Waternood/Watersnood: controniemen, woorden die zowel zwart als wit zijn.

Woorden zijn net mensen: ze staan allemaal in relatie tot anderen. Sommige van die relaties kennen we al van de basisschool: zo heb je synoniemen (zoals krom en bochtig), maar ook antoniemen (warm-koud, man-vrouw), en dan heb je nog wat minder bekende groepen zoals meroniemen (raam-gebouw) en hyponiemen (cocktail-drank). Nu kwam ik laatst op de OnzeTaal Scheurkalender uitleg tegen over het verschil tussen waternood en watersnood. En dat verschil heeft alles te maken met iets dat ik ken uit het semantiekleerboek van Nick Riemer (overigens een legendarisch docent), een van mn nieuwe lievelingsen in taal: controniemen.

Wat is namelijk de deal met water(s)nood? Die tussen-s geeft aan of er een overschot aan water is (denk aan 1953) of een tekort (zie de Sahara). Nu vragen we ons natuurlijk af: is het erg dat twee bijna identieke woorden zo'n tegengestelde betekenis kunnen hebben, namelijk dat ze enerzijds 'te veel' en anderzijds 'te weinig' kunnen betekenen? Nouja, het kán natuurlijk interpretatieproblemen opleveren. Maar gelukkig staat een zin meestal in context, en weten we daardoor precies wat er wordt bedoeld.[i]

Water(s)nood is een controniem. Controniemen zijn eigenlijk antoniemen, maar dan in hetzelfde woord: hetzelfde woord (of klank) heeft een tegenovergestelde betekenis, bijvoorbeeld wanneer je hetzelfde woord zou gebruiken voor vrolijk en bedroefd. Het is dus anders dan IJsbrand, waar beide woorden expliciet inzitten (zoiets wordt in Opperlans trouwens een basaltwoord genoemd, want bas+alt is ook een tegenstelling). 

Heel heftige betekenisverschillen (zoals blij/bedroefd) zijn er meestal niet, maar wel heb je bijvoorbeeld voorzetsels die tegenovergestelde acties tot gevolg hebben. Vergelijk de onderstaande zinnen: in zin 1 begint er iets, in zin 2 eindigt er iets! Je zou dus mogen zeggen dat af contronimische eigenschappen heeft. Natuurlijk gaat het hier weer om de context die de betekenis bepaalt, maar tóch is het interessant dat hetzelfde woordje wordt gebruikt voor iets heel anders.

(1) Het alarm ging af

(2) Hij zette het alarm af

In het Engels, de taal waar sowieso verreweg het meeste onderzoek naar is gedaan, zijn ook vrij veel controniemen gevonden. Zie hier voor een fijn lijstje, of hier voor een langer maar ook twijfelachtiger lijstje. Er zitten juweeltjes (vind ik) tussen: left bijvoorbeeld kan zowel betekenen dat er iets over is als dat iemand niet meer over is nl. is weggegaan (3). Of neem to dust. Dat kan zowel stof ergens vanaf halen betekenen (4) of ergens een fijn stoflaagje op doen. Gaaaaf.

(3) If the gentlemen have withdrawn to the drawing room for after-dinner cigars, who’s left?

(4) He dusted the fine china

(5) He dusted the cake with sugar

In het Nederlands is dit verschijnsel nog betrekkelijk onbekend: zelfs de grote Battus maakt er geen gewag van! Op een vraag van blogger Veerle Metten antwoordde Onzetaal dat het in het Nederlands inderdaad controniem is, en ze noemen voorkomen als voorbeeld. Metten noemt Wikipedia, dat wreed als voorbeeld geeft, dat zowel positief als negatief kan zijn. Daar is een hele lijst van (erg, verschrikkelijk, gruwelijk, ziek) waar we al eerder over schrijven, maar Wikipedia heeft het fout: dit soort superlatieven zijn geen controniemen. Het antoniem van wreed is zachtaardig, en dat is hier niet aan de orde: wreed wordt niet in die betekenis gebruikt. 

Hier een klein lijstje met controniemen die Milfje heeft verzameld (met hyperlinks wanneer van toepassing, hulde aan alle vermelders). Het is een kort lijstje, en er is veel op aan te merken: opmerkingen en toevoegingen zijn meer dan welkom.

Watersnood – nood veroorzaakt door ofwel een teveel ofwel een teweinig aan water (deze telt lekker wel, want het tussen-s verschil bestaat in de praktijk nauwelijks, zie voetnoot).

quantumsprong – zowel een heel kleine sprong als een heel grote. Met dank aan (credits... wie ook alweer? Meldt U!)

leren – ofwel de leraar geeft kennis door, ofwel de leerling doet kennis op; twee kanten van 1 gouden medaille met hetzelfde woord

anticipatie - tegelijk actie ondernemen en actie voorkómen (twijfelachtig)

sanctioneren – ofwel goedkeuren ofwel afkeuren en straffen (komt in Vlaanderen voor)

afmaken – ofwel het leven doen ophouden, ofwel iets juist volbrengen (twijfelachtig)

voorkomen – iets kan voorkomen in de zin dat het aanwezig is ('In dat land komt malaria voor'), of je kunt er voor zorgen dat iets niet gebeurt ('We moeten malaria zien te voorkomen'). In de woorden van Veerle Metten: "Als je iets voorkómt, zorg je ervoor dat het niet vóórkomt."
gijzelaar - (credits Taalwerkplaats), kan zowel de gijzelnemer als de gegijzelde betekenen

Eindeloos interessant, controniemen, maar dat wordt dan wel een heel lang blog. Maar om nog een aspect te noemen: hoe kan het dat dit soort samenvallende betekenissen ontstaan? Historisch taalkundigen (en ook natuurlijk alle anderen), we horen graag van jullie!

---

[i] Overigens kun je je sterk afvragen of dit verschil leeft: het WNT zegt dat de vorm zónder tussen-s alleen in woordenboeken voorkomt.