Zitten er gaten in onze taal?

Er zijn van die dingen, waarvan je je afvraagt waarom er geen naam voor is. De smaak van water snachts. Het gevoel dat als je te snel opstaat, dat je even duizelig wordt. De smaak van het eerste biertje na een lange dag fysieke arbeid. Verschillende talen lossen dat soort dingen anders op: iedereen kent wel verhalen van andere talen die een woord hebben voor iets dat wij niet hebben. Een voorbeeld dat ik ken uit het Japanse is karoshi: dood door overwerk. Waarom hebben wij daar geen woord voor? Zitten er gaten in onze taal?

De theorie van gaten in taal wordt wel Lexical Gap Theory genoemd. Het is een beetje een vreemde theorie. Het suggereert dus gaten in onze taal. Die gaten zitten echter niet in de taal, maar alleen in de woordenschat van onze taal. We kunnen al die missende concepten namelijk prima uitdrukken. Karoshi is "dood door overwerk", dat kan ik zo uitleggen. Waar men echter aanstoot aan lijkt te nemen is wanneer een concept wel bestaat als omschrijving, maar niet als één woord. Alsof dat een soort vindicatie is voor een concept: je bestaat pas echt als je naam uit één woord bestaat. 

We zijn er goed in om gaten te identificeren: ik heb er in de inleiding drie beschreven, die ik binnen een minuut had bedacht. Allan Metcalf noemt in zijn fijne boek Predicting New Words twee schrijvers die er onderzoek naar deden. In het Engels hadden mensen blijkbaar behoefte aan een waardig equivalent van boyfriend/girlfriend, voor wanneer je geen tiener meer bent (p.74-75). Wij zeggen dan vriend/vriendin, maar ook dat blijft eigenlijk hetzelfde vanaf het moment dat je begint te daten. Hoogstens zeg je als je jonger bent vriendje/vriendinnetje. Ervaren jullie dat als probleem? Is dit ook een gat in het Nederlands? De grap is dat dit in het Engels in 1955 werd geconstateerd, maar dat er nog steeds geen woord voor is. 

Je kunt die gaten (als ze bestaan) vervolgens op verschillende manieren oplossen. Je kunt bijvoorbeeld een nieuw woord in je eigen taal bedenken. Woorden die nieuw worden bedacht hebben helaas echter vaak weinig kans van slagen, zoals we al eerder schreven. Maar je kunt ook woorden lenen uit een andere taal. Denk aan Weltschmerz (Duits naar Engels/Nederlands), of Schadenfreude (Duits naar Engels). In dat laatste geval hoefden wij het woord niet te lenen, omdat wij al een woord hadden voor dat gevoel: leedvermaak. Aha, wat goed van ons, zul je misschien denken, punten voor het Nederlands! Totdat je erachter komt dat ons woord ook een germanisme is: het is alleen vertaald in de vroeg 19e eeuw. Leuk, leenvertaling: dat doen we tegenwoordig niet meer zo veel.

Maar het kan ook dat we eenvoudigweg niet weten dat er al een woord bestaat voor een concept. Want woorden raken ook in de vergetelheid, of ze worden zo weinig gebruikt dat we ze gewoon niet kennen. Neem bijvoorbeeld dat witte spul dat bij een sinaasappel zit tussen vruchtvlees en schil. Dat heet pith, en dat vergeet ik telkens weer. HP/De Tijd publiceerde er eerder deze week een lijstje van: van olifantenpaadje tot petrichor.

Wat me brengt bij de vraag: voor welk concept zouden jullie een woord willen? Ik zal een voorbeeld geven: ik wilde dat er een woord was voor een oud kledingstuk dat je eigenlijk allang niet meer aankan in het openbaar vanwege de gaten of vlekken, maar je doet het toch, omdat het zo lekker zit. Wanneer becommentarieerd, zeg je: "O maar dat is een baast", waarna je gesprekspartner het begrijpt. Succes heeft dit woord nog niet echt, hoewel ik het meer dan 10 geleden heb bedacht