vrijdag 6 oktober 2017

Arabische wortels

Door Sterre Leufkens

Woorden maken kun je op een heleboel manieren doen. Je kunt bijvoorbeeld allerlei brokjes aan stammen vastspijkeren. Voorplaksels (gaaf > ongaaf), omvoegsels (been > gebeente), achtervoegsels (milfje-esk), alles kan. Nu denk je misschien dat dat het enige is dat kan: de stam is tenslotte de stam, en je kunt eromheen bouwen, maar daar houdt het op. Nou, dan ken je het Arabisch nog niet. Wat er in die taal kan, dat is geweldig. Het Arabisch heeft een heel eigen woordstructuur - klik verder en wat je ziet zal je verbazen!!!


In veel talen is een woord, of beter gezegd een morfeem, een ondeelbaar geheel. Je kunt er niet zomaar iets middenin gooien. Een uitzondering wordt veroorzaakt door het zogenaamde infix, een stukje woord dat zich net zo gedraagt als een voorvoegsel, maar dat je niet aan maar ín een woord plakt. Infixen komen eigenlijk best wel weinig voor. En zelfs de bekendste voorbeelden uit het Engels, namelijk bloody en fucking (als in fan-bloody-tastic), schijnen eigenlijk iets heel anders te zijn (tmesis, waarover een andere keer meer). Maar in het Arabisch is alles anders. Daar is een morfeem niet een ondeelbaar blokje, maar meer een soort raster: een vaste combinatie van medeklinkers, waar je vervolgens klinkers tussen kunt zetten. Het ziet er een beetje zo uit:


In dit voorbeeld is ieder paaltje een medeklinker. Die medeklinkers worden in de grammaticatheorie 'wortels' genoemd. Een combinatie van 3 wortels heeft een betekenis, of beter: een betekenisveld. Zo gaan de wortels 'KTB' (het is gebruikelijk om de wortels met hoofdletters te schrijven) altijd over iets met boeken en schrijven. KTB is nog geen woord: om dat ervan te maken moet je klinkers in het raster zetten. Kijk maar. KiTaaB betekent 'boek', KaaTiB is 'schrijver', en KaTaBa is '(hij) schreef'. Je kunt ook voor- en achtervoegsels gebruiken, bijvoorbeeld het voorvoegsel ma- dat vaak een plaatsaanduiding aangeeft: maKTaB betekent 'kantoor' en een maKTaBa is een bibliotheek. 

Megahandig! Tenminste, voor tweedetaalleerders als ik, die maar heel weinig woorden kennen. Als ik 1 wortelcombinatie uit mijn hoofd leer (KTB), is er meteen een hele rits woorden die ik misschien niet precies snap, maar waarvan ik wel ongeveer weet waar ze mee te maken hebben. Iemand die Nederlands leert, heeft zo'n houvast niet: die moet woordje voor woordje leren wat 'boek' en 'schrijver' en 'kantoor' betekenen, en kan niet aan de buitenkant van die woorden zien dat ze iets met elkaar te maken hebben. 

Of toch? Als je erover nadenkt hebben Nederlandse woorden soms ook wel iets wortelesks. Het is natuurlijk niet zo systematisch en duidelijk als in het Arabisch, maar woorden uit hetzelfde betekenisveld lijken wel degelijk op elkaar. Kijk maar naar de categorie lucht: vliegen, vleugel, vlucht, vluchtig, lucht, luchtig. Oké oké, er is hier natuurlijk geen rastersysteem, en ik heb afleidingen met gewone achtervoegsels meegeteld. Maar wat dacht je van de categorie zeiltermen: fok, giek, dirk, bak, dek, blok, duk, lijk. Toeval? 

Ik weet het niet, maar ik weet wel dat ik het handig vind: aan de woordvorm kun je al zien in welke hoek je de betekenis moet zoeken. Dat komt van pas, als je Nederlands leert. En niet te vergeten als je het woordenboekspel speelt: moet je een betekenis bedenken bij het onbekende woord 'tek', dan gooi je het gewoon op 'Oudnederlandse zeilterm', en klaar is José. Overigens, over spelletjes gesproken: ik had er nooit over nagedacht, maar Scrabble in het Arabisch is een heel ander spel dan in het Nederlands. Om over galgje nog maar te zwijgen...

9 opmerkingen:

  1. dag Milfje,
    dit roept een vraag op.
    Soms als mensen uit de bijbel lezen dan wordt iets gezegd van de vier letters van de naam van Javheh en ik begreep altijd dat dat ook slaat op de medeklinkers. Is dat een vergelijkbaar taalkundig fenomeen in het Hebreeuws?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Bovenstaand stukje kondigde ik op twitter al aan met een link naar het Hebreeuws. Heb een paar jaartjes meegedraaid met aspirant-theologiestudenten die aan het slot van hun middelbare schoolopleiding de principes van die taal wat moesten kennen voor de studie van het Oude Testament van de Bijbel dat, zoals bekend, in die taal geschreven is.
      Vraag mij niet naar de relatie tussen Arabische wortels en het Bijbelse Hebreeuws. Maar duidelijk is wel dat het Hebreeuwse schrift beheerst werd door medeklinkers, terwijl de klinkers er vaak als tekentjes onder bijhingen.
      Dus die naam van JHWH gaat inderdaad terug naar de daarin voorkomende medeklinkers en in het schrift moest je de bijbehorende klinkers er dan maar bijdenken.
      Van heel het Oude Testament hadden we de vertaling al panklaar, dus om nou te zeggen dat je de finesses van de
      taal in de klas leerde, nee, het leren ging wat al te gemakkelijk. Maar niet heus dus.
      Het is een mooie taal (ik zeg niet taaltje, want dat werd me laatst zeer kwalijk genomen toen het om Afrikaans ging, maar dat terzijde.)
      Katal, katela, katalta en jiktool, tiktool, tiktelie, ektool, veel meer is er niet blijven hangen....

      Verwijderen
    2. Beste Paul,

      Ja, zoals Mient hierboven al zegt werken het Arabisch en het Hebreeuws wat dit betreft hetzelfde. Je schrijft alleen de medeklinkers en sommige (lange) klinkers. Overige klinkers schrijf je in principe niet op. Je kúnt ze wel opschrijven, er zijn kleine tekentjes die je dan boven/onder het woord erbij zet. Dat gebeurt bijvoorbeeld wel in kinderboeken, en in de Koran (want daarin moet ieder woord goed begrepen worden).

      Over de wortels JHVH is trouwens veel discussie. Sommigen beweren dat het van het werkwoord 'zijn' afkomt, anderen denken van 'waaien' (stormgod). Doet me altijd denken aan wat mijn docente Arabisch een keer zei: 'Every Arabic word means itself, its opposite, and some kind of camel'.

      Verwijderen
  2. Zoals hierboven al wordt geopperd werken alle Semitische talen met zulke medeklinkerwortels: niet alleen het Arabisch, ook het Hebreeuws, Aramees, Fenicisch, Amhaars, etc.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Ik ben heel nieuw op jullie blogspot en woon al mer dan vijftig jaar niet in Nederland, maar blijf geinteresseerd in taal.
    Sterre gaf me dit mailadres in november na een lezing in Spui 25.
    Ik zocht de betekenis van Milfje van jullie gekozen naam en vroeg me af of jullie weten wat dat betekent in het Amerikaans.
    Eldad

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dag Nedforum,
      Leuk dat je ons blog hebt opgezocht!
      We weten zeker wat onze naam betekent. Je kunt hier nalezen waarom we ervoor gekozen hebben: http://milfje.blogspot.nl/2013/01/ode-aan-bob.html

      Verwijderen
    2. Of beter: hierrr:
      http://milfje.blogspot.com/2013/01/wat-een-rare-naam-eigenlijk-milfje.html

      Verwijderen
  4. Ik leer Arabisch en probeer woorden op te zoeken in het Arabisch woordenboek.Hoe vind ik de wortel van een woord?

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Deduceren, gokken, en ervaring, ben ik bang.

    Voor het Hebreeuws is er Morfix (en Pealim), maar voor het Arabisch weet ik het niet.

    BeantwoordenVerwijderen