Onbepaalde hyperbolische getallen

Door Marten van der Meulen

Afgelopen week attendeerde megacollega Alan Moss me op een podcast over taal die ik nog niet kende: The Allusionist. Na de eerste aflevering die ik luisterde was ik verkocht. Het ging namelijk over een fenomeen waar ik wel voorbeelden van kende, maar waar ik nog nooit bij stil had gestaan. Er werd over verteld met enthousiasme, met leuke weetjes, en de boel werd ook nog eens verklaard en in sociale context geplaatst. En, interessant genoeg, ik kon er nauwelijks een Nederlands equivalent voor bedenken. Het ging over onbepaalde hyperbolische getallen.

Hyperbolische getallen

"Ik heb je dat al honderd keer gezegd!" In deze zin is honderd hyperbolisch gebruikt. De kans is groot dat je het niet écht honderd keer hebt gezegd: je overdrijft. Mensen doen dat met honderd, maar ook met duizend en miljoen. Hyperbolische telwoorden, maar wel bepaald. Je kunt ook overdrijven met onbepaalde telwoorden: "Dit is nou al de zoveelste keer dat ik het zeg!". Heel veel opties heb je daar niet in: meer dan hoeveelste en zoveelste kom je volgens mij niet. En tigste, maar daarover later meer. 

In het Engels ligt dit behoorlijk anders. Je hebt daar namelijk een hele set met woorden die uitsluitend hyperbolisch worden gebruik: zillion, squillion, kajillion en gazillion. Het is duidelijk: het -illion patroon (ons -iljoen) wordt uitgebreid met allerlei onzinletters. -illion is dus een productief morfeem geworden (net als -achtig en -gate). Bovendien, zo vertelt Stephen Chrisomalis in de podcast, maken ba-, ka- en ga- er nóg weer meer van. Een gazillion is meer dan een zillion. Dat is te gek: twee onbepaalde telwoorden zonder enig referentie, maar men weet wel altijd welke meer is. 

Meer feiten over biljoen

Ik zou ongeveer de hele podcast kunnen uitschrijven, maar dat is onzinnig. Ere wie ere toekomt: het interview van podcaster Helen Zaltzman met linguistische antropoloog Stephen Chrisomalis is geweldig (lees hier ook een interview met Chrisomalis). Kijk maar naar dit lijstje van bizarre feiten dat ik nu paraat heb (en jullie straks ook):

• Vroeger had het Engels gewoon milliard als equivalent van ons miljard. Vanaf de 18e eeuw echter werd dit woord in toenemende mate vervangen door het Franse leenwoord billion. Maar dat was verwarrend, want:
• Billion betekende in Brits Engels al een miljoen miljoen, terwijl het in het Amerikaans Engels 'slechts' duizend miljoen betekende. In 1974 besloot de Britse regering officieel over te gaan op de Amerikaanse versie, waardoor milliard verder verdween (en wij met de verwarrende peren bleven zitten)
• Dit was niet eens de eerste keer dat billion van betekenis veranderde: luister maar naar de podcast voor een overzicht

De reden dat het woord billion relatief eenvoudig van betekenis kon veranderen was dat het weinig gebruikt werd. Tot de 19e eeuw werden woorden als miljoen etc. blijkbaar sowieso weinig gebruikt, maar toen kwam daar behoefte aan. Enfin. Luister nou maar gewoon. Hier is de link.

Nederlands

Tot zover de fascinerende podcast. De vraag is nu: hoeveel opties hebben we op dit terrein in het Nederlands? Bedroevend weinig. In de categorie onbepaald hyperbolisch hebben wij traditioneel alleen tigste. -tig is het suffix waarmee we tientallen aangeven. Heel vroeger stond het los (we kennen een heerlijke Gotische verwant tigjus, tiental), nu komt -tig alleen nog voor in twintig, dertig... negentig. En dus los, maar dan is het (volgens mij) altijd hyperbolisch: "Ik heb dat al tig keer gedaan". Overigens hebben we (kwam ik zojuist achter) tóch in ieder geval ziljoen: het komt een nog best vaak voor op internet. Het moet heel recent zijn, en informeel, want noch in de DBNL noch in Delpher komt het voor. Dit betekent overigens niet dat dit soort vormingen niet bestaan: het is lastig zoeken als je niet precies de woordvorm weet. Zoeken op -iljoen kan wel iets opleveren, maar je vindt natuurlijk vooral heel veel gevallen van miljoen.

Wel blijft de vraag, waarom wij dit in het Nederlands niet zijn gaan doen. Dit is voor de taalwetenschap ongeveer de meest complexe vraag die er is: waarom is het een wel ontstaan/veranderd en het ander niet? Het is makkelijk om het te zoeken in de Amerikaanse drang tot overdrijving (een van de ziljoen-woorden origineerde zelfs in Texas!), maar dat lijkt me te eenvoudig. Ik sta open voor suggesties, en ook voor andere vormen van ziljoen.