De geweldige etymologie van tennis

door Marten van der Meulen

Hoera, leve het nieuwe jaar! Het wordt een jaar van nieuwe dingen, maar ook van oude dingen. Een nieuw voorbeeld van een oud fenomeen kwam ik vorige week tegen. Ik was aan het kijken naar Engelse leenwoorden in verschillende sporten, en kwam toen bij het tennis uit. En jongens heb je 't al vernomen: die sport kent een aantal woorden met heerlijke etymologieën. Een daarvan laat en passant (dat is Frans, en die taal wordt belangrijk) zelfs een van mijn lievelingsfenomenen in de taalkunde zien.

Le tennis

Wat ik al niet wist was dat tennis van een oorsprong een Franse sport is. Het heette daar jeu de paume (spel met de handpalm). Die term is tegenwoordig alleen nog gangbaar als eufemisme voor masturberen (nee hoor, niet echt, maar het leek me grappig en het kan best dus let's make it happen). In de 19e eeuw verplaatste het tennis zich naar Engeland, werd het aanvankelijk lawn tennis en later tennis, werden de regels gecodificeerd door een heuse majoor en werd de basis gelegd voor het moderne tennis. Overigens schijnt dit vaker voor te komen, dat een sport elders ontstaat maar in het Engels wordt beregeld, met alle gevolgen voor terminologie van dien.

Umpire

De sport was dus ooit Frans, en dat is nog te zien aan een aantal woorden. Allereerst is er de umpire, de scheidsrechter. Mijn eerste associatie was met empire of emperor, dus iemand dat anderen overheerst. Niets is natuurlijk minder waar. Umpire is... tadaaaa! Een analoge herinterpretatie!!! Dat is dus echt mijn lievelingsfenomeen in de taalkunde. Het gaat zo. Soms heb je een woord dat qua patroon afwijkt van andere woorden, bijvoorbeeld als het een enkelvoud op -en heeft, of een afwijkende meervoudsvorm. Maar na verloop van tijd 'vergeten' sprekers soms dat het om een afwijking gaat en gaan ze het woord aanpassen aan de standaard. Zie bijvoorbeeld:

raven (oude enkelvoud, zie Engels) -> nieuw enkelvoud raaf

één tee, twee teen -> nieuw meervoud tenen

Enfin, hier schreef ik al meerdere keren over. Maar umpire werkt ietsje anders. Het komt van een oorspronkelijk Oudfrans woord nompere, dat niet (nom) + even (pere) betekende. Het werd als nounpere in het Engels geleend. Als je het over zo iemand hebt zegt je natuurlijk a noumpere. Wat de Engelsen deden was in plaats van a nounpere de n- bij het lidwoord trekken. Et voilà: an oumpere. Heerlijk is dat toch? Voor een voorbeeld dichter bij huis zien we natuurlijk het Vlaamse nonkel, dat op vergelijkbare wijze is ontstaan.

Meer Frans

Het heerlijke umpire is niet het enige woord dat een Franse oorsprong heeft. Er is ook nog deuce, dat komt van à deux le jeu oftewel 'het spel is voor beiden', oftewel er staat niemand voor. Er is überhaupt nog het woord tennis zelf, dat schijnt te komen van tenez! oftewel houd 'm vast/tegen!. En er is misschien nog love, de term die wordt gebruikt voor nul in de puntentelling. Dat komt misschien van het Franse woord l'oeuf, ei, dat wel werd gebruikt voor nul. Maar het is ook mogelijk dat dit woord een Nederlands tintje heeft. In zijn boek over tennisgeschiedenis schrijft Cees de Bondt namelijk het volgende over love: 

"Een nu algemeen aanvaarde theorie is dat ook deze term afkomstig is uit het Nederlands taalgebied. Iemand die niet met een inzet speelde, deed dat tenminste omme lof, om de eer dus. Vergelijk gedicht uit 1583 over een partij tennis: ghelt, pant noch loff werd er ingezet. Loff betekende hier dus "niets" oftewel nul"

Ik ben geen tennishistoricus maar taalkundig gezien snap ik het niet: lof betekent hier gewoon eer, het woord noch bevat de ontkenning. Anders staat er 'we zetten geld, pand, noch niets in' en dat lijkt me onzinnig. Sowieso is deze 'algemeen aanvaarde theorie' nauwelijks doorgedrongen in de Engelstalige wereld. Maar goed, ik sta open voor suggesties.

Heerlijk

We schreven het ook al in ons oeuvre-overzicht: wat is etymologie toch fijn. En dan hebben we nog niet eens gehad over racket, dat een Arabische oorsprong heeft, de let, die teruggaat op een Oudsaksisch woord en ace, dat natuurlijk verwant is aan de kaartterm. Waarom hier niet de gangbare Nederlandse term voor wordt gebruikt is mij een raadsel, en ik stel daarom voor dat we de komende Australian Open alleen nog spreken over een 'aas' wanneer de bal in één keer tot punt rost.