Kunnen wij dieren begrijpen?

Als een leeuw kon spreken, dan zouden we hem niet verstaan (© Wittgenstein). Daarmee bedoelde onze Oostenrijkse vriend niet dat wij mensen per definitie niet in staat zijn om andere dieren te begrijpen, zo betoogt Eva Meijer in haar fascinerende boek ‘Dierentalen’. We zijn daar wel degelijk toe in staat, en er zijn dan ook veel voorbeelden van echte, complexe communicatie tussen dieren en mensen. We kunnen dierentalen alleen pas begrijpen, als we ons werkelijk in ze inleven: in hun cultuur, hun leven, hun betekenis.

Meijer geeft in haar boek een overzicht van alle dierentalen, tenminste, van de kennis die we daar op dit moment van hebben. Er is best veel en steeds meer onderzoek naar de taal van dieren, maar zoals Meijer laat zien is dat onderzoek vaak begonnen met een bevooroordeelde blik. Want als je taal bij dieren gaat bestuderen, waar ga je dan naar op zoek?

Veel wetenschappers gingen op zoek naar mensentaal: naar spraak of gebaren, naar woorden, naar grammatica zoals ze dat van hun eigen taal kenden. Maar andere dieren hebben misschien wel een totaal andere vorm van taal, die werkt met geur, kleur, of beweging. Misschien is lichaamstaal bij sommige diersoorten wel nóg belangrijker dan bij ons, zodat het geen zin heeft hun geluiden te bestuderen zonder houding en gezichtsuitdrukking mee te nemen. En misschien zit er in al die onverwachte taalvormen wel een soort grammaticale structuur, die wij mensen met onze zintuigen (nog) niet kunnen doorgronden. Als we die talen willen waarnemen, komen we er niet met een laboratoriumonderzoek: we moeten veel beter kijken (en luisteren en voelen en meten en alles) naar wat dieren uit zichzelf, met elkaar en met ons, communiceren. 

Tripslarven

Het is wellustig baden in de vele voorbeelden in het boek – Meijer heeft echt de hele dierentaalbibliotheek uit de kast getrokken, en beschrijft die in een rustige, weldoordachte stijl. Ik wist wel een en ander over de taal van bijen, vogels, apen en walvissen, maar ik leerde bijvoorbeeld bij over inktvissen die communiceren met kleurpatronen van hun huid. Waar ik ook nog nooit van gehoord had: larven van de trips produceren bepaalde feromonen (geurstoffen) wanneer er gevaar dreigt. Wanneer het gevaar groter wordt, verandert de mengverhouding van de stofjes, en andere tripslarven reageren daar dan ook anders op. Is dat vergelijkbaar met grammaticale regels? Kun je ook een foute geurstofverhouding maken, en dat alle andere tripsen je dan aankijken van 'WTF joh wat geur jij nou?' 

Eerst vond ik het lastig om Meijers verhaal te koppelen aan wat ik al wist. Nee – dacht te weten. Ik heb altijd gedacht dat bijen geen taal hebben: hun dansjes brengen wel betekenis over, maar ze gaan altijd over iets ‘waargebeurds’, in tegenstelling tot mensentaal. Bovendien hebben de bijendansjes geen grammatica. Maar langzamerhand raakte ik overtuigd. Er zijn zeker verschillen tussen bijentaal en mensentaal, niemand die het ontkent. Maar waarom zou je het ene als ‘echte’ taal zien en het andere als een minder ontwikkelde variant daarvan? Beide soorten taal zijn precies goed ontwikkeld voor het soort betekenis dat ze over moeten brengen, ze zijn allebei complex, ze zijn allebei aangepast op lichaam, geest en doel van de gebruiker. En niet te vergeten: ze zijn net zo onderzoekswaardig. 

Dierentalen, Eva Meijer. ISVW uitgevers. €17,50, 176 blz., ISBN: 978-94-91693-74-8.