Wat is liegen?

Door Sterre Leufkens

Jullie hebben het vast niet gemist: er is nogal wat politiek gedoe. Een zekere man in de Verenigde Staten zegt dingen die aantoonbaar niet kloppen met de werkelijkheid. Veel mensen zeggen dan: hij liegt dus. Weer andere mensen zeggen: nee, liegen is iets anders. Verwarring en ruzie alom, en daar wordt de wereld niet beter van. Gelukkig zijn er al lang geleden taalwetenschappers geweest die zich hebben gebogen over de vraag: wat is liegen? 

Linda Coleman en Paul Kay, want over hen hebben we het , hanteerden in een onderzoek uit 1981 de prototypetheorie, waar we al vaker over schreven. Kort gezegd stelt die theorie dat een woord verbonden is met een rijtje eigenschappen. Het woord 'vogel' is roept bijvoorbeeld onder andere de eigenschappen 'snavel', 'vleugels', 'legt eieren' en 'vliegt' op. Een object dat aan al die eigenschappen voldoet is een prototype, oftewel een heel goed voorbeeld van een vogel. Maar je kunt het woord 'vogel' ook best gebruiken voor iets dat maar aan een of twee van de eigenschappen voldoet: een pinguïn, een struisvogel, een vink met een gebroken vleugel die niet kan vliegen, etcetera. Woordbetekenis is volgens deze theorie dus niet 'alles of niks', maar heeft gradaties: je kunt een volgorde maken van supervogelige vogels tot niet-zo-vogelige vogels.

In hun spraakmakende onderzoek definieerden Coleman en Kay deze drie karakteristieke eigenschappen van liegen:
a. Iemand vertelt iets dat onwaar is
b. Diegene wéét dat het onwaar is
c. Diegene wil de luisteraar misleiden. 

Vervolgens legden ze 8 situaties voor aan hun proefpersonen. Één situatie voldeed aan alle drie de eigenschappen, maar de andere situaties hadden maar 2, 1 of zelfs geeneen van de lieg-kenmerken. In een verhaaltje, bijvoorbeeld, zegt een man tegen de vrouw van zijn baas zei dat hij een geweldige avond heeft gehad, terwijl hij het dinertje bij zijn baas thuis eigenlijk supervervelend vond. a en b zijn van toepassing, maar c niet echt - de man probeert vooral aardig te zijn en de vrede te bewaren, hij wil niet zo zeer misleiden. 
Goed. De proefpersonen kregen bij iedere situatie de vraag: is dit liegen? Er bleek een duidelijk verband tussen het aantal lieg-eigenschappen en de hoeveelheid ja-antwoorden: hoe meer leugenachtige kenmerken in het verhaaltje, hoe vaker mensen het 'liegen' noemden. Ook als er maar 1 leugenkenmerk van toepassing was, waren er nog steeds mensen die het woord 'liegen' zouden gebruiken. 

En dat brengt ons terug bij Trump. Zoals ook Lucas Seuren hier betoogde, voldeden Trumps uitspraken over de opkomst bij zijn inauguratie niet aan alle lieg-kenmerken. Hij (of eigenlijk: zijn perschef) vertelt iets dat onwaar is, want er zijn betrouwbare cijfers en beelden van een lage opkomst, terwijl hij zonder bewijs hoge cijfers noemt. Maar wéét hij dat het onwaar is? Ik weet niet wat Trumps werkelijke overtuigingen zijn, of hij echt gelooft dat hij de waarheid spreekt, dus dit kan ik eigenlijk niet beoordelen, maar het zou kunnen dat hij werkelijk in zijn eigen getallen gelooft - hij toont wel vaker aan dat hij zijn eigen inschattingen boven aantoonbare feiten stelt. Bovendien is onduidelijk of hij mensen bewust wil misleiden, of dat hij ons juist wil vertellen hoe het - in zijn wereld - écht zit. 

Moet je dit nou 'liegen' noemen? Het punt van Coleman en Kay, of eigenlijk van prototypetheorie, is dat je het liegen KUNT noemen, ook al is onduidelijk of Trump bewust onwaarheden vertelt. De waarheid is: Trump negeert en diskwalificeert aantoonbare feiten. En dat is het prototype van een doodenge situatie.