Rare woorden (3): pienter, schrander, monter

Door Marten van der Meulen

Ons Milfje houden van le mot juste. Ik merkte dat laatst weer toen ik iemand hielp een aanvraag te redigeren. Hoe heerlijk is het om een mooi woord te kiezen dat vier andere woorden vervangt terwijl het nog beter de lading dekt dan alle vier tesaam? Dat soort fraaie woorden heb je ook om het gedrag van mensen te beschrijven. Daar moest ik aan denken, toen iemand de kamer binnen kwam lopen op een manier die alleen te beschrijven was als monter. Wat een leuk woord is dat toch, ook al hoor ik het niet vaak. Wat betekent dat woord eigenlijk? Is monter eigenlijk in een categorie te plaatsen met pienter en schrander? Monster aan op het fregat Zr.Mrs. Etymol voor een nieuwe strooptocht!

-er

Eerst een antwoord op die laatste vraag. Op basis van het laatste stukje van het woord (-er) zou je kunnen denken dat deze woorden in dezelfde groep zitten. Dan heb je als stam dus schrand-, pient- en mont-. Allemaal woorddelen die niks meer los betekenen in het Nederlands, en die misschien wel cranberries zijn (ik schreef daar laatst over). Maar is dat -er nou echt iets? Of heeft het hier geen specifieke betekenis?

Het suffix -er heeft natuurlijk op twee manieren alvast wél een eigen betekenis. De eerste is als een van de manieren om een vergroting te maken van een stellende trap (mooi -> mooier). De andere groepsbetekenis is die van agentschap, oftewel iemand die iets doet. Roeien -> roeier, maken > maker, koken -> koker (oh nee) etc. Dit woordbrokje heeft een interessante etymologie (kijk maar), en is dan weer, zo leren we, niet hetzelfde als het -er aan het eind van woorden als Amsterdammer en burger. Dat een burger niet iemand is die burgt, dat hadden jullie ook wel bedacht, maar dat de etymologie anders is, dat is natuurlijk gewoon weer lekker boeiend.

De woorden van vandaag

Maar dat allemaal geheel terzijde. Hoe zit het met onze woorden? Spoiler alert: ze hebben sowieso niks met elkaar te maken. Pienter allereerst is een koloniaal leenwoord, ontleend aan het Maleis 'pintar' of het Javaans 'pinter'. Waar het -er daar voor staat is mij onbekend. Het is trouwens een vrij recent woord: de Etymologiebank plaatst het eerste voorkomen op 1894. Zoekend in de DBNL is echter een eerder voorkomen te vinden: niet dat uit 1872 (dat is een val), maar wel uit 1891. Daar staat het nog met de vertaling erachter: altijd een teken dat een woord nieuw is.

Hoe zit het met schrander, dat min of meer hetzelfde betekent? Daarvan is wel degelijk een grondvorm schrand- mogelijk (hoewel de Bank zegt dat die mogelijk bedacht is). Of het woord is afkomstig van het werkwoord schrinden, dat 'bijten' betekent. Hoe dan ook moet dat stukje -er dan ergens vandaan zijn gekomen! De Bank verwijst door naar bitter, en daar lezen we het goede nieuws: bitter is gevormd "met een restant van een Proto-Indo-Europees achtervoegsel [goede verwensing ook voor een taalkundige strip] *-ro dat diende voor de vorming van bijvoeglijk naamwoord." Hoera! De pil is niet bitro maar juist zoet!

En monter ten slotte? Dat is een Duits leenwoord (zoals de vreemde taaladviesgids Op en top Nederlands ook signaleert). Wel een ouwetje: het wordt al in 1599 genoemd. Waar het -er hier vandaan komt is niet helemaal duidelijk, maar in het Duits was het al aanwezig. Best wel saai, maar goed, het is niet alles goud dat blinkt, en als je maar vaak genoeg schiet gaat er ook weleens eentje naast.

Monter keren we terug naar de haven, na weer een spannende reis op ons fregat Etymol, waar we niet alleen het verleden, maar ook andere landen aandeden. Tot de volgende reis kameraden!