Zijn Nederlanders nou echt de enige die vloeken met ziekten?

door Marten van der Meulen

Onlangs schreef ik niet één maar twee boeken over vloeken. Dit feit zorgde voor enige media-aandacht, bijvoorbeeld hier, hier en hier. Onvermijdelijkerwijs begon een aantal journalisten over eigenlijk de enige twee vragen die Nederlanders interessant vinden wat betreft vloeken: is het Nederlands de enige taal ter wereld waarin met ziektes wordt gescholden, en zo ja, hoe komt dat? Ik heb het hier nu een aantal keer over gehad, en hoewel het interessant is blijft toch veel onduidelijk. Hoe zit het nou?

Is het echt zo?

Allereerst de vraag of Nederlands de enige taal is waarin met ziektes wordt gescholden. Het antwoord daarop is nee. Er zijn wel degelijk andere talen waarin met ziektes wordt gescholden. Allereerst is daar het Pools, een taal die mijn kamergenoot en informant Paul Hulsenboom als moedertaal spreekt. Hij vertelt mij dat je in het Pools prima cholera kunt zeggen, bijvoorbeeld als je je teen stoot aan een hamer. Zie bijvoorbeeld hier voor meer bewijs hiervoor. Je kunt dit woord bovendien uitbreiden met jasna om de vloek te versterken (vgl. godsgloeiende tyfus). Er is in het Pools bovendien podagra ('jicht'), maar waar cholera alomtegenwoordig is wordt jicht weinig meer gebruikt.

Maar er is meer, en dat lijkt vooral met cholera te maken te hebben. Dat woord wordt volgens experts Keith Allan en Kate Burridge ook gebruikt in het Thai (Tai hàa 'Sterf aan de cholera') en het Jiddisch (A kholerye oyf im 'Krijg de cholera'). Ook lepra vinden we terug, in het Koreaans (muntungisaykki 'zoon van een lepralijder') en zelfs in het Engels, waarin een leper ('lepralijder') iemand is die een beetje buiten de maatschappij staat.

Dus: Nederlands is zeker niet de enige taal waarin ziektes worden gebruikt. Maar wat wel degelijk opvalt is dat we in Nederlands veel meer verschillende ziektes gebruiken (tering, tyfus, cholera, kanker, pleuris) én dat we deze ziektes bovendien veel vaker gebruiken. Het blijft echter mogelijk dat dit in andere talen ook gebeurt, want er blijven veel talen niet onderzocht, en bovendien is een taboe-onderwerp als vloeken lastig boven water te halen. Maar voorlopig lijkt het Nederlands dus wel een redelijk uniek sneewvlokje. Pardon: niet eens alleen het Nederlands, maar zelfs het land Nederland. In Vlaanderen (nogmaals, dat laat ik me vertellen) is schelden met een ziekte een shibboleth voor het herkennen van Nederlanders.

Jiddisch?

Goed, dat er iets met het Nederlands aan de hand is lijkt wel duidelijk. Vervolgens is er dan de vraag hoe dat komt. Hiervoor zijn, voor zover ik weet, twee hypothesen: Jiddisch en protestantisme. Allereerst de theorie van het Jiddisch. De belangrijkste aanhanger hiervan lijkt de Amerikaan Reinhold Aman te zijn, de beroemde voorvechter van vloekonderzoek en uitgever van het onvolprezen tijdschrift Maledicta. In een interview met taalinterviewlegende Liesbeth Koenen legt Aman het als volgt uit (zie hier voor het volledige interview):

"Omdat er in Nederland altijd zo veel joden gewoond hebben, denk ik dat het heel goed mogelijk is dat een aantal van die ziekteverwensingen [het Jiddisch gebruikt ook ziekteverwensingen] uit het Jiddisch vertaald zijn." Wie weet, het is in elk geval eerder een randstedelijk verschijnsel, dan iets uit bijvoorbeeld het katholieke zuiden."

Ik ken geen bron die deze hypothese serieus behandelt: ze wordt meestal gewoon niet genoemd. Ik begrijp dat misschien wel, want ik vraag me af of hij werkbaar is. Het is natuurlijk zo dat er een aantal woorden uit het Jiddisch in het Nederlands terecht is gekomen, maar het gaat hier om het overnemen van een heel fenomeen. Toegegeven, we weten dat er wel vaker taboewoorden uit andere talen worden overgenomen (therapeutisch lenen heet dat, zie bv urineren vs plassen etc). Maar dat gebeurt hier nou juist níet: de woorden zijn toch echt Nederlands. Het zou dus ook kunnen dat het simpelweg toeval is. En bovendien is het een verlegging van de vraag: waarom zou dan alleen het Jiddisch schelden met ziekten?

Protestant

De andere hypothese stelt dat de ziektes opkwamen met en een gevolg zijn van de Reformatie. Hoe dat precies in z'n werk ging, daar zijn dan weer iets verschillende ideeën over. Allereerst is het belangrijke punt dat voor Protestanten alle gelovigen automatisch naar de hemel gaan (tenminste, zo begrijp ik dat). Op die manier verliest godverdomme aan kracht: je kunt immers toch niet meer naar de hel gaan. Als het leven na de dood geen angst meer aanjaagt, moet je vloeken met iets wat tijdens het leven vervelend is. Ziedaar ziektes. Een andere invulling aan de link protestantisme-vloeken is het idee van de maakbare wereld (zoals Marc van Oostendorp hier stelt): kanker was je eigen schuld, en daarom werkte het als vloek.

Dat laatste is misschien een beetje uit context geciteerd, want ik begrijp het niet zo goed. Waarom zou een vloek alleen werken als je iets zelf doet? Godverdomme doe je toch ook niet zelf? Hoe dan ook zitten er nog wel meer problemen aan deze hypothese vast. De twee prangendste zijn ten eerste dat godverdomme in protestante kring nog helemaal niet aan kracht verloren heeft. Ga in Nunspeet of Barneveld maar eens een middagje staan godslasteren, pek en veren zullen je ten deel vallen. Het tweede probleem is dat andere grotendeels protestante landen (Duitsland, Denemarken, Noorwegen) géén voorkeur voor ziektes hebben. Waarom is dat dan zo?

Toeval

Kortom: ok, Nederlanders vloeken veel met ziektes, maar waarom, daar heb ik nog geen duidelijk antwoord op gevonden. Ik laat me graag overtuigen van een van beide hypothesen, of van een andere, maar op dit moment houd ik een nulhypothese aan: er is geen sociale verklaring, het is een gevolg van toeval op basis van frequentie. Iemand begon ermee (net als dat in het Thais of Pools gebeurde), het kwam meer voor, en vervolgens werd het een fenomeen dat zichzelf in stand hield. Klinkt nihilistisch, maar het is een breedgedragen theorie in cultuurstudies: sla het schokkend brede en interessante boek Cultural Evolution van Alex Mesoudi er maar op na.