De plaatsing van de prullenbak in de TGV is op zes manieren taalkundig interessant

door Marten van der Meulen

Weet je wat het grappigste is aan Europa? De kleine verschillen. Dat verzucht Vincent in de iconische tweede scène van Pulp Fiction. Ik kan het alleen maar met het door John Travolta gespeelde personage eens zijn. Heerlijk vind ik het om door Europa te reizen en die kleine verschillen te observeren. Op het gebied van taal kom ik in de trein snel aan mijn trekken. Treinen hebben namelijk vaak informatie in verschillende talen: als je de vertalingen vergelijkt kun je interessante dingen tegenkomen.

Zo zat ik laatst in de internationale trein van Parijs naar Turijn (lekker werken, en je doet nog eens iets aan je vliegschaamte). Daar zag ik onderstaande sticker:

Hier valt mij direct een flink aantal dingen op. Zes om precies te zijn. 

1. De zelfstandige naamwoorden ('prullenbak' en 'stoel') lijken geen cognaten te zijn, dat wil zeggen dat ze niet afkomstig zijn van hetzelfde voorouderlijke woord. Op zich niet zo vreemd, want zelfstandige naamwoorden veranderen relatief snel van betekenis, en er zijn er heel veel van, waardoor je andere nuances kunt krijgen in verschillende talen.

2. Twee van de drie voorzetsels zijn wél gerelateerd: 'sous' in het Frans en 'sotto' in het Italiaans. Ook dit is best logisch: voorzetsels vormen een gesloten klasse. Die klassen herbergen weinig woorden, die bovendien tamelijk onveranderlijk zijn. Frans en Italiaans hebben een latere gemeenschappelijke voorouder met elkaar dan met Engels, dus dat de verschillen tussen die twee talen onderling kleiner is dan met Engels ligt voor de hand. Zelfs de enorme Franse invloed op het Engels kan daar geen verandering in brengen.

3. Alle drie de talen hebben dezelfde woordvolgorde. Woordvolgorde is óók al zo leuk en interessant (kijk bijvoorbeeld eens de filmpjes daarover bij de MOOC die ik met Marc van Oostendorp en Inge Otto maakte). Hier zie je een paar aspecten: lidwoord vóór zelfstandig naamwoord, voorzetsel vóór zelfstandig naamwoord en lidwoord, bijwoordelijke bepaling na het zelfstandig naamwoord dat het bepaalt.

4. Opvallend is natuurlijk ook dat er geen werkwoord is. Dat is niet ongebruikelijk bij dit soort aanwijzingen in de openbare ruimte. Zo is roken verboden natuurlijk alomtegenwoordig, maar je hebt ook Honden aan de lijn (oe, dat lijkt veel op dit geval!) en Geen voeten op de bank. Dit zijn interessante zinnen, want hoewel we leren dat zinnen in de regel altijd een onderwerp en een gezegde nodig heeft, zijn deze zinnen prima. Blijkbaar gaat dat principe niet alleen in het Nederlands op, maar ook in het Engels, Frans en Italiaans.

5. De volgorde van talen. Daarop letten is een heimelijk genoegen van me. De volgorde is vaak deels gewoon praktisch (welke talen komen het meest voor), maar ook deels historisch (welke talen zijn traditioneel van grote invloed) en soms opvallend toegespitst op lokale omstandigheden. Zo zag ik ooit in Inverness een bord bij een rivier waarop in het Engels en het Pools stond dat er niet mocht worden gevist. In Het Geval van de Prullenbak (bij dezen de titel van mijn nog te schrijven Maigret fan fiction) is de volgorde vrij logisch: Frans en Italiaans (want de trein gaat van Frankrijk naar Italië) en Engels (want dat is de meestgesproken lingua franca in Europa). Toch is het grappig om over na te denken. In de alinea hierboven bijvoorbeeld type ik zonder erover na te denken de volgorde Engels, Frans en Italiaans. Volgens mij doe ik dat op basis van bekendheid van de taal.

Geen lidwoord

Maar het leukste verschil is nummer 6: het Frans gebruikt géén lidwoord, in het Italiaans en het Engels staat er wel eentje. Dat is een opvallende split, en ik vraag me af of het wel natuurlijk is. In zinnen zonder werkwoord zou ik in het Engels namelijk geen lidwoord verwachten: Toilet in the back klinkt voor mij logischer. Ik ben dan wel geen native speaker, maar kan goed genoeg Engels om er intuïties voor te ontwikkelen. Maar die komen misschien voort uit mijn kennis van het Nederlands: in het Nederlands geen lidwoord, dus in het Engels ook niet. Misschien is het dus in het Italiaans wél verplicht en heeft de (mogelijk Italiaanse) opsteller van deze zinnetjes zijn/haar Italiaanse voorkeur op het Engels geplakt.

Hoe zou je dit in het Nederlands doen? Ik zou in dit geval geen lidwoord gebruiken. Als je wel een lidwoord gebruikt heb je een prima stukje zin, maar ik vind zo los op een sticker vreemd klinken. Als antwoord op een vraag als 'In welke prullenbak moet ik mijn knakworstvocht gooien?' is voorbeeld 1 dan weer wel goed (of zou je dan in nodig hebben? Ik ben er niet helemaal zeker van), maar van zo'n situatie is hier geen sprake. Is er een werkwoord, dan is de keuze vrijer: ik kan zowel met als zonder lidwoord accepteren. 

1. *De prullenbak onder de stoel
2. Prullenbak onder de stoel
3. De prullenbak is onder de stoel
4. Prullenbak is onder de stoel

Nu heeft bijvoorbeeld Joop van der Horst weleens onderzoek gedaan naar verdwijnende lidwoorden. Dit lijkt mij een mooi voorbeeld van zo'n verdwijning. Mark Liberman (van het fameuze taalblog Language Log) heeft er ook weleens op gewezen dat lidwoorden in meer Germaanse talen lijken te verdwijnen, waaronder het Engels. Maar misschien is het in deze constructie nog nodig. En hoe zit het met het Frans? Vragen die ik hier, zo zonder wifi, geen verder antwoord op kan krijgen, maar interessant zijn ze wel.

Als je goed kijkt, zie je overal iets gebeuren. Een taalwetenschapper hoeft zich nooit te vervelen (zie hier voor meer tips), en zeker niet in de internationale trein.