Variatietolerantie

Door Sterre Leufkens

Radio 1: het is ons aller nieuwsbron, dé plek om live voetbal te luisteren als je per ongeluk in de auto zit tijdens een belangrijke wedstrijd, en de thuishaven van het enige echte en geweldige taalradioprogramma De Taalstaat. Toch is het niet allemaal koek en ei wat de taalklok daar slaat - de ophef du jour gaat over een redactie, die het in hun hoofd haalde om een onderzoeker tóch niet live aan het woord te laten omdat hij een accent heeft. Hartstikke zonde, want nu konden de luisteraars niet uit de eerste hand horen over Dawids boeiende onderzoek naar economische sancties. Minstens zo zorgelijk is dat deze redactionele miskleun past in een algemeen gebrek aan variatietolerantie. 

Iedereen heeft een accent

Ik heb Dawid nooit horen spreken, maar ik durf aan te nemen dat hij goed Nederlands spreekt, met een accent. Net zoals alle Nederlandstaligen dus: een accent is simpelweg iemands manier om de klanken van een taal uit te spreken, en zegt altijd iets over waar je vandaan komt, waar je gewoond hebt, welke andere talen je spreekt, in hoeverre je je best doet om standaardtaal te spreken, etc. Dat geldt voor moedertaalsprekers net zo goed als voor tweedetaalsprekers - en over hoe dubieus en beledigend dat onderscheid eigenlijk is, schreef Marc van O. al een mooi blog.

Afleidend

Wat dit voorval illustreert is dat radiomakers kennelijk denken dat luisteraars bang zijn voor variatie. O jee, een accent, dan raken die toehoorders vast helemaal afgeleid! Daar hebben ze op zich natuurlijk een punt. Misschien is het mijn beroepsdeformatie, maar als ik radio luister merk ik maar al te vaak dat ik iets heb gemist omdat ik afdwaalde en dacht 'Wat spreekt die vrouw de g raar uit, waar zit 'm dat in?' of 'Hee, Poldernederlands, even Jan Stroop tweeten!' 

Dus ja, taalvariatie kan afleiden. Waar de radiomakers in dezen de fout ingaan, is dat ze denken dat dat erg is. Dat luisteraars helemaal in de war raken en in totale paniek niks meer meekrijgen van de inhoud van het verhaal. Dat valt in werkelijkheid reuze mee, want taalgebruikers hebben de handige vaardigheid dat ze met taalvariatie kunnen omgaan. Vrouwenstemmen, mannenstemmen, lage stemmen, hoge stemmen, overbeet, kruisbeet, harde g, zachte g, dikke l (sorry), verlaagde diftong, Belgisch-Nederlands, Gronings-Nederlands, Amsterdams-Nederlands, regressieve assimilatie, verstemloosde fricatieven: al deze veelvoorkomende variaties van het Nederlands kunnen we allemaal zonder moeite verstaan. Soms moet je misschien even wennen aan iemand idiosyncratische klanksysteem. Dat doe je dan, en dan gaat het prima!

Het oor(deel) van de luisteraar

Maar kan een accent dan niet zó sterk zijn dat het onverstaanbaar wordt? Ja, dat kan natuurlijk, en dat wil je natuurlijk niet op de radio. Maar onderzoek laat zien dat de 'sterkte' van een accent mede afhankelijk is van het oor van de luisteraar. Stefan Grondelaers en zijn megacollega's toonden bijvoorbeeld aan dat mensen een accent als sterker beoordelen wanneer een spreker over een 'low-brow' onderwerp praat (het nieuwe shirt van ADO) dan wanneer diezelfde spreker over een 'high-brow' onderwerp praat (de nieuwe voorstelling van de Nederlandse Reisopera). 

Sterker nog: soms horen mensen een accent dat er helemaal niet is. Amerikaanse onderzoekers lieten twee groepen studenten luisteren naar een opname van een college. Beide groepen kregen een foto te zien van de zogenaamde spreker: de ene groep een witte man, de andere groep een Aziatisch uitziende man. De studenten uit groep 2 rapporteerden dat ze een accent hadden gehoord, en vonden het college meteen ook minder begrijpelijk. Moraal: mensen kleuren dat wat ze horen in, op basis van hun verwachtingen. Als mensen verwáchten dat ze iemand niet of moeilijk kunnen verstaan, dan zal dat ook eerder zo zijn. Als ze daarentegen onbevreesd aan het luisteren slaan, kunnen ze misschien heus wel door een accent heen luisteren. 

Talige pleinvrees

En daarom is het ook zo zonde om 'vreemde accenten' te weren van de radio. Dat geeft het beeld dat sommige accenten eng zijn, moeilijk, afleidend, afschrikwekkend. Wat is dat voor talige pleinvrees? Heb toch een beetje vertrouwen in ons eigen vermogen om afleiding te negeren! Als je bij voorbaat alles wat afwijkt van de norm gaat weren, of (als het om tv gaat) gaat ondertitelen, dan ondermijn je dat vertrouwen. Je ondermijnt ook het vermogen dat taalgebruikers hebben om gewoon te dealen met variatie. Want ja, als je nog nooit in je leven een NT2-accent hebt gehoord, of nog nooit een Limburger Nederlands hebt horen praten, dan zal dat inderdaad wel flink afleiden. Maar als je, op radio, tv, op twitter en in de supermarkt, lekker veel met verschillende accenten in aanraking komt, dan is dat over het algemeen geen enkel probleem. 

Taal is hier zoals wel vaker een mooie afspiegeling van de samenleving. Ontmoet alleen mensen die aan de norm voldoen, en je wordt zenuwachtig of zelfs afwijzend tegenover mensen met een andere mening/komaf/etc. Ontmoet veel verschillende mensen, en je leert om te gaan met diversiteit. Radio 1 heeft als nationale zender een prachtkans om hieraan bij te dragen. Kom maar op, redacties, met alle accenten! We kunnen het hebben.