Hoera voor woorden!

Woorden. Je kunt erom lachen of erom huilen, maar negeren kun je ze niet. Vrijwel alle mensen op aarde (je kunt hier checken hoeveel dat er zijn) gebruiken woorden. Alle talen hebben woorden, hoewel ze zich op heul veul verschillende manieren gedragen, en er ook best verschillend uitzien. Maar wat is nou eigenlijk een woord? En wat vindt Milfje nou echt interessante woorden? Ter viering van de Woordentest van de Universiteit van Gent een speciale editie van Milfje over het Woord. 

Woordentest
De Woordentest doet iets heel interessants: het vraagt jou als gebruiker om woorden te herkennen als bestaand of niet-bestaand. De grap is dat er volgens de regels om woorden te maken, meer woorden mogelijk zijn dan dat we nu gebruiken. En de grap is ook dat veel mensen heel goed kunnen herkennen wat wel en niet acceptabele woorden zijn. Neem bijvoorbeeld het woord prijmen: dat vind ik prima, ook al bestaat het volgens mij niet (in ieder geval niet meer, als je googlet kom je nog wel wat oudjes tegen - misschien gebruikte mijn oma het nog wel). Maar een woord als tfui kan weer helemaal niet; dat zal iedereen met me eens zijn. Er zijn bepaalde regels bij woorden (bijvoorbeeld over de verdeling klinkers-medeklinkers) die we allemaal onbewust kennen.

Wat een mooie bong!

Interessant is trouwens dat veel mensen 'foutjes' vinden in de Gentse test, bijvoorbeeld het woord bong dat blijkbaar als niet-bestaand wordt opgegeven, terwijl een invuller van de test zegt het te herkennen als leenwoord. De vraag is dan eigenlijk: wanneer behoort een leenwoord officieel tot de Nederlandse taal, dus wanneer 'bestaat' het als Nederlands woord? Je zou kunnen zeggen: als het echt gebruikt wordt, maar Marc Brysbaert, een van de onderzoekers, zegt: "In een woordenboek staan alle woorden die bestaan, maar het zegt niets over welke woorden gebruikt worden." Dus als het in het woordenboek staat, is het een Nederlands woord - ongeacht of mensen het gebruiken of niet.
Maar ja, de onderzoekers moeten uiteindelijk OOK weer een bepaalde scheiding maken tussen woorden waarvan zij denken dat ze wel en niet worden gebruikt. Ze snijden zichzelf hier volgens mij een beetje in de vingers: die "foutjes" bewijzen dat woordenschat enorm dynamisch is, en dat zelfs woorden waarvan we denken dat ze niet bestaan misschien toch al bestaan. Zulk onderzoek is per definitie statisch (in de zin dat het een bepaald punt pakt en zegt: "Dit is de woordenschat."), maar zoals de reacties laten zien  loop je dan alweer achter. 

Woorden die de wereld veranderen

Woorden kunnen vanalles. Je kunt ze gebruiken om mensen aan te sporen iets te doen, om iemand te complimenteren, of om iemand uit te schelden. Om al deze verschillende soorten uitspraken te classificeren werd de Speech Act Theory uitgewerkt, vooral door John Searle en J. L. Austin. Searle publiceerde dit artikel in 1976 waarin hij precies uitlegt hoe het zit. Ik wil hier even op een van de verschillende taalhandelingen focussen, namelijk de declaratieve taalhandeling. Deze taalhandeling is te gek: hij/zij kan de wereld veranderen, omdat het gebruik van een woord een effect heeft op de wereld. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld het benoemen van plaatsen door ontdekkingsreizigers: "Ik noem deze plaats Amerika" en het zij zo. Hetzelfde gaat op in de rechtszaal ("Ik veroordeel U tot 10 jaar gevangenisstraf") en bij bruiloften ("Ik verklaar U man en vrouw"). Enige is wel dat dat niet zomaar kan: als ik naar een auto loop, er een fles champagne tegen kapotsla en zeg: "Ik doop U HMS Zeeleeuw" dan werkt het niet. Nee, het moet, zoals de Stanford Encyclopedia zegt, altijd door de juiste persoon worden gedaan, op het juiste tijdstip en op de juiste plaats. Maar het blijft fascinerend dat de toestand van de wereld verandert door iets dat wij uitspreken. 

Interessante woorden
Woorden waar ik gek op ben, zijn woorden die beginnen als beschrijving of zelfs als zin, maar die zoveel worden gebruikt dat ze samentrekken en op een gegeven moment nauwelijks meer herkenbaar zijn. Men noemt dit wel opakisatie. Een voorbeeld dat we allemaal dagelijks gebruiken is alsjeblieft, afkomstig van als het U belieft. Maar nog veel leuker vind ik bijvoorbeeld sinaasappel. Dat woord komt van china-appel, omdat het ding op een appel leek en uit China kwam. In veel andere talen is het woord voor sinaasappel een verbastering van het land dat de vrucht als eerst importeerde: Portugal. Zo wordt het in het Grieks πορτοκάλι" portokáli en in het Arabisch ("برتقال" burtuqāl. Of neem nou de Turkse stad Istanbul. Sowieso een stad met veel interessante namen (Byzantium, Constantinopel) maar de naam Istanbul komt van de Griekse zin “εἰς τὴν Πόλιν”, oftewel is tin polin, wat in/naar de stad betekent. Te gek toch! Heerlijk, woorden. Nog eentje dan, uit het Swahili. Daar gebruiken ze het woord kipilefti voor rotonde. Dat is een verbastering van het Engelse 'keep left', wat je typisch doet op een rotonde, een aan de klanken van het Swahili aangepast leenwoord dus. 

Wat is een woord?
Wat is nou eigenlijk een woord? We gebruiken het dus iedere dag, maar hoe definieer je het? Dat is nog knap lastig. Dat onzin-ding, de tfui, dat ik hierboven noemde, heeft geen betekenis. Toch noem ik het een woord. De meningen zijn enorm verdeeld: gaat het om betekenis, of om spatiegebruik, of iets anders. Martin Haspelmat citeert in dit fijne artikel andere taalschetenwappers, die zeggen dat talen zonder schrift zelden een woord hebben voor "woord". Verder ook een boeiend artikel, want het stelt dat ook de schaalwetentappers zelf nauwelijks een goede definite van "woord" hebben. Dus daarom aan jullie, lieve lezertjes, de vraag: hoe zouden jullie een woord definieren? Als opstapje hieronder een paar min of meer gebruikelijke definities (dit is nauwelijks een complete lijst). Succes!

Een woord is:

A het kleinste betekenisvolle deel van een zin
B een verzameling letters die door spaties of leestekens wordt gescheiden van een andere verzameling letters
C een eenheid in taal die op zichzelf kan staan
D een verzameling klanken na welke in gesproken taal een mogelijke pauze kan worden ingelast
E anders, nl. (in de comments graag!)