Taalangst door de eeuwen heen: Germaanse leenwoorden in het Nederlands

Hoera, Milfje bestaat deze maand een half jaar! Echt een moment voor een aankoop. Ons oog viel op de dvd met alle jaargangen van taalwaakblad OnzeTaal, vanaf de oprichting in 1932 tot en met 2011. En DAT is me een partijtje smullen geblazen! Maar we zouden niet Milfje heten (sic) als we er niet allerlei interessants in zouden ontdekken. Daarom vandaag een duik in de geschiedenis: hoe zit het met leenwoorden en hoe snel burgeren ze in? Een casus (Latijn).

Leenwoorden komen uit allerlei verschillende talen, en het zijn er zo veel, dat is niet bij te houden. Daarom in dit stukje af en toe een vingerwijzing naar de taal der herkomst. Het woord leenwoord is bijvoorbeeld een germanisme. Tegenwoordig is er lekker veel aandacht voor het Engels, zie bijvoorbeeld deze lijst, maar er werd en wordt ook lievelustig uit andere talen geleend: in het Nederlands waren vooral Latijn, Frans en Duits brontalen. En dat men zich daar ook vroeger druk om maakte, is fantastisch te zien in de eerste aflevering van Onze Taal, waarin al direct een lijst met germanismen is opgenomen, die moeten worden vermeden. Waarom? Ik kan alleen maar de betreffende passage verbatum (Latijn) overnemen:

“Wij willen ook geen aanwinsten van over de grenzen weren, mits het waarlijk aanwinsten zijn en mits ze niet in zoo groote mate binnenstroomen dat het eigen karakter van onze taal er door wordt bedreigd. En vooral wil- len wij eenzijdig en buitenlandschen invloed tegengaan zooals die in de achttiende eeuw uit Frankrijk onze taal overstroomde en thans uit Duitschland op ons aandringt terwijl deze laatste aandrang zooveel gevaarlijker is dan eertijds de Fransche het was omdat het Duitsch zoo na aan onze taal is verwant zoodat de indringers van dien kant binnen korten tijd als zoodanig onherkenbaar zijn, voor ,,eigen volk” worden gehouden en zoodoende het karakter van onze taal en daarmede van ons volk ongemerkt doen ontaarden. Inderdaad dus een ,,paard van Troje”.”

Is dat niet frappant (Frans)? In de jaren '30 was men OOK al bang voor vreemde taalinvloeden! Maar toen was er nog geen sprake van het Engels. En de vraag die wij (ik bedoel jullie, lezerds) ons nu moeten stellen is: is onze taal vergermaniseerd? Volgens mij niet. Komt dat door de waakzaamheid van OnzeTaal? Volgens mij niet. In ieder geval, die lijst van germanismen is nog veel boeiender: we kunnen nu, 80 jaar na dato (Latijn) checken of de woorden het hebben gehaald of niet! Wow, vet interessant diachroon (Grieks) taalonderzoek!

Ten eerste: Milfjes intelligentie staat niet ter discussie, maar we hadden stiekem behoorlijke twijfels over welke kolom nou de Nederlandse woorden weergeeft. Sommige woorden zuin duidelijk Germaans (techniker), maar in andere gevallen is het niet zo duidelijk: vischstand-vischstapel? We besloten dat de 1e en 3e kolommen de Duitse woorden weergeven. Maar dat roept een vreemd probleem op: ik vind vaak de Germaanse vorm 'beter' dan de Nederlandse! Neem bijvoorbeeld 'uitgeprobeerd'. Dit is een germanisme waarvoor als alternatief 'beproefd' wordt gegeven. Nou, ik durf zomaar te stellen dat 'uitproberen' tegenwoordig meer wordt gebruikt dan 'beproeven'. En intuitief klinkt beproefd me zelfs Duitser in de oren! Idem (Latijn) voor aanhangwagen-bijwagen: ik zou zweren dat bijwagen Duitser klinkt, maar een korte blik in de etymologie maakt duidelijk dat aanhangwagen toch echt het Duitse leenwoord is.

Er zijn ook gevallen van woorden waarvan de Duitse vorm het niet heeft gehaald: een gevangene 'insluiten' doen we niet, wel 'opsluiten'; ik plaats nog altijd een 'opmerking' en geen 'bemerking'; en als ik een nieuw huis heb ga ik dat niet 'daarstellen' maar 'inrichten'. Ook zijn er woorden die m.i. allebei worden gebruikt, zoals 'beduidend' en 'aanmerkelijk': ik ervaar dat als synoniemen.

Al met al gaat het om 40 woorden: op basis van mijn intuities zou ik zeggen dat ik 10 Duitse vormen duidelijk beter vind, tegen 15 Nederlandse. In 15 andere gevallen is het óf onduidelijk welke beter is (dame/koningin), óf het woord komt uberhaupt niet voor in mijn actieve vocabulaire (bakerkind/wikkelkind), óf  er lijkt iets anders aan de hand te zijn. 
Het is natuurlijk moeilijk hier conclusies aan te verbinden: het is bijvoorbeeld volledig onduidelijk of dit alle woorden zijn waarvan men vermoedde dat ze het Nederlands binnen zijn gekomen (waarschijnlijk niet). Bovendien gaat het om intuities (n=2), en dat is altijd link. Meer onderzoek is dus absoluut nodig: dit artikeltje is noodzakelijkerwijs anekdotisch van aard. Maar kijk eens naar deze woorden, en kijk welke jij, O Lezerd, ok vindt en welke niet. Want jeweetzelf: lenen is het nieuwe inburgeren.