De mooiste woorden uit de taalkunde

Het Nederlands heeft een enorme woordenschat. Toch worden heel veel woorden maar heel beperkt gebruikt, doordat ze jargon zijn: ze behoren tot het vocabulaire van een bepaalde beroepsgroep. Daarbuiten worden ze niet gebruikt, omdat mensen niet weten wat zo'n woord betekent. Eigenlijk is dat jammer, want sommige van die woorden kunnen best mooi zijn. Sterker nog: veel van die woorden zijn zo mooi dat als iemand met een mooie stem (mijn favoriet: Captain Raymond Holt uit Brooklyn Nine-Nine, luister maar) ze uitspreekt, dat ik dan een enorm taalgasme zou krijgen. Om dit te stimuleren deed Milfje rondvraag naar de Mooiste Taalkundige Woorden. Lees verder en bereid je voor op overdadig kippenvel!

Overigens: het liefst gaan we natuurlijk op zoek naar Alle Mooie Jargonwoorden. Voor ons geen competitie voor de Mooiste: wij omarmen alle schoonheid uit alle beroepsgroepen. Maar goed, taalkunde is ons metier, dus laten we met deze woorden beginnen. Persoonlijk heb ik twee favoriete jargonwoorden. Ten eerste is daar de svarabhaktivocaal. Dat is de extra klinker die je krijgt in woorden als mellek en errug. Het is een lekker lang woord, dat ook mysterie in zich draagt. Heerlijk. Bovendien lijkt het als term alleen in het Nederlands te worden gebruikt: er is voor dit woord alleen in onze taal een Wiki-pagina, en dat wil wat zeggen.

Obama dropt de mic als een pro

Mijn andere favoriete jargonterm is pro-drop. Ik vind dat vooral een toffe uitdrukking, het klinkt namelijk meer als een hiphopterm ("Hoe jij die beat legde, dat was echt een pro-drop!") dan een taalkundeterm. Hoe dan ook, pro-drop betekent het weglaten van een pronomen of persoonlijk voornaamwoord. Dit gebeurt in bijvoorbeeld het Italiaans en het Spaans: waar wij het hebben over "Ik praat" zegt een Italiaan "parlo" (in standaardgevallen). Eigenlijk gek he, dat de standaard dus dubbele markering is, terwijl je ook zou kunnen beargumenteren dat juist een enkelvoudige markering 'het uitgangspunt' is (zie voor dit thema ook Sterres proefschrift). Maar tsja, de syntaxis is nou eenmaal hard anglocentrisch: het Engels is de standaard, daarin staan er standaard wel pro's, en dus spreken we in andere talen van drop, en niet van het Engels als pro-add-taal. 

Omdat ik ook best benieuwd was wat andere Taalwetenschappers mooie termen vonden, vroeg ik een aantal van hun welk woord zij op een voetstuk wilden. Ton van der Wouden, neerlandicus te Leiden en Amsterdam, is vooral fan van het woord partikel (voor wie hem kent is dat niet bijster verrassend, maar toch). Grappig is dat dit woord in de natuurkunde een heel algemene betekenis heeft (deeltje), maar dat het in de taalkunde een bepaalde klasse woorden aanduidt, waarvan de betekenis uiteenlopend en moeilijk te definiëren is. Voorbeelden van partikels zijn eigenlijk, toch, maar, weer, eens en even. Er is nog zat aan te ontdekken: zoals Ton van der Wouden zelf zegt: "die partikels, daar moeten we eigenlijk toch ook nog maar weer eens even aandacht voor vragen".

Een heel ander voorbeeld komt van Lauren Fonteyn (assistentprofessor in Manchester). Haar favoriete term is het fraaie hapax legomenon. Deze term wordt gebruikt om een woord aan te geven dat maar één keer voorkomt in een bepaalde tekst, of zelfs in een taal. Ik meen dat de term origineel gebruikt werd voor enkelvoorkomende woorden in de Hebreeuwse bijbel. Meer informatie staat op de Engelse Wikipedia. Nog drie leuke dingen van hapax legomenon:

- volgens Lauren kun je er Harry Potter-poseurs mee ontmaskeren (het klinkt inderdaad net als een toverspreuk...)

- Er is dit schitterende filmpje, waarin hapax legomenon een antwoord is op een vraag bij University Challenge

- je hebt eindelijk een rijmwoord voor Pokemon voor komende Sinterklaas (dichtbij genoeg in ieder geval)!

De Vlaamse taalkundige Miet Ooms stuurde twee termen in, die allebei uit de klankleer komen. Ten eerste is daar de schwa, de onbeklemtoonde klinker in bijvoorbeeld Marten, rennen etc. (ook wel bekend als stomme e, maar er is niks stoms aan). Van deze klinker, die voor allerlei taalkundige grappen wordt gebruikt (kijk maar op het plaatje, het is grappig omdat stress zowel paniek betekent als beklemtoond), zegt Miet: "Het lijkt over een heel mysterieus taalfenomeen te gaan, maar eigenlijk gaat het over de oerklank, het ontsnappen van lucht met een klankje dat iedereen in welke taal ook kent (denk ik toch)." Haar andere inzending is de glottisslag. Deze klank komt in het Nederlands wel voor in woorden als : Het gaat om de fractie van een seconde dat je stembanden volledig sluiten en de luchtstroom-met-klank onderbreken. Bekend istie ook uit Engelse dialecten, waar de glottisslag wordtgebruikt in woorden als better (be^er), en uit het Standaard Arabisch, waar de letter qaf een forse slag is, die voorkomt in een van mijn favoriete Arabische woorden daqiqa (minuut).

Dan heeft natuurlijk ook co-autrice Sterre Leufkens een favo jargonterm, en wel implicationele hiërarchie. Dat is het snelst uit te leggen aan de hand van nasale klanken (die je maakt met je neus). Daarvan zijn er een aantal, bijvoorbeeld: de n, de nj (in oranje) en de m. Er is ontdekt dat er talen zijn die deze drie nasalen alledrie gebruiken, dat er ook talen zijn die wél een m en een n gebruiken, maar geen nj, en dat er talen zijn met alleen een n. Er bestaan voor zover we weten geen talen die wél een m gebruiken, maar geen n-klank, en er zijn ook geen talen die een nj hebben maar geen m. Kortom: de aanwezigheid van een nj in het klanksysteem van een taal impliceert de aanwezigheid van een m, en die op zijn beurt impliceert weer de aanwezigheid van een n. Hartstikke cool, dat klanken niet willekeurig verdeeld zijn over de talen van de wereld (jij de n, de ander de m), maar dat er zo'n prachtige systematiek zit in alle talen van de wereld.

Nu, bovenstaande is natuurlijk slechts een kleine selectie van het bestaande jargon: blog brevis, jargon longo zeg ik altijd maar. Wie heeft ook nog een favoriete term om te delen? Taalkundigen aller stromingen, verenigt u! Of bent u geen taalkundige, maar kent u toch een Mysterieuze Term, een Schitterend Woord, een Ontzagwekkend Concept, een Schalkse Designatie: deelt uw plezier, opdat allen genieten. Leve jargon, leve taal!