Door Sterre Leufkens
Woordbetekenis
Aan een woord als 'allochtoon' kun je mooi zien hoe woordbetekenis werkt. Anders dan mensen wel eens denken zit er geen duidelijke grens aan wat een woord betekent. Het is niet zo dat dat wat Van Dale zegt een afgebakende waarheid is, en dat een woord geen andere betekenis kan hebben. Ieder woord kan namelijk door jarenlang gebruik allerlei connotaties krijgen, oftewel bijbetekenissen. Die kunnen positief of negatief zijn. Een voorbeeld van het laatste is 'wijf': dat betekende eerst gewoon 'getrouwde vrouw' (zie Engels wife en Duits Weib), maar heeft in het Nederlands inmiddels een duidelijk rottiger betekenis.
Zo is het ook 'allochtoon' vergaan. Ooit werd het bedacht als precieze en neutrale term voor (hier volgt de officiële CBS-definitie): een persoon waarvan minstens 1 ouder in het buitenland is geboren. Volgens die definitie zijn zowel Milfje-Sterre als Milfje-Marten allochtoon, net als onze kroonprinses Amalia trouwens. Maar in de praktijk ziet niemand Hare Koninklijke Hoogheid of ons als 'echte' allochtoon. Het woord heeft in de praktijk een andere betekenis gekregen. Kijk ook maar naar deze mooie anekdote op de feestboek van taalkundige Jacomine Nortier:
"Ooit sprak ik een vrouw tijdens een fitness-uur die vertelde over haar Italiaanse vriendje vroeger. Ze ging mee naar zijn familie in Italië en besloot het toen uit te maken want: 'hoe hun daar met vrouwen omgaan, het zijn net allochtonen!'"
Allochtoon wordt dus niet volgens z'n definitie gebruikt, en is geen precieze term meer. Daarbij heeft het overduidelijk negatieve connotaties gekregen (blijkbaar gaan Amalia en wij Milfjes respectloos met vrouwen om). Heel logisch dus, dat juist twee wetenschappelijke instituten het woord niet meer willen gebruiken: die hebben behoefte aan precieze en neutrale terminologie.
Tredmolen
Heeft het eigenlijk zin om dit woord in de ban te doen? Nou, voor nu is het prettig dat ze van het woord af zijn, om genoemde redenen. Ze hebben een alternatief bedacht, 'mensen met een migratie-achtergrond', en dat werkt op dit moment misschien beter voor statistisch onderzoek naar categorieën Nederlanders.
Het probleem blijft alleen dat er geen goed alternatief is voor de lange termijn. Als ze een duidelijke definitie geven van 'mensen met een migratie-achtergrond' dan hebben ze daarmee een precieze term bedacht, die op dit moment nog nauwelijks een negatieve connotatie heeft (hoewel, het klinkt natuurlijk wel politiek correct, en dat is in veler ogen ook iets negatiefs). Maar met deze term gebeurt onherroepelijk wat met 'gastarbeider' en alle voorganger ook gebeurd is: dit wordt óók weer stigmatiserend. Wikipedia noemt het 'de tredmolen van het eufemisme': elke nieuwe stigmaloze term ontwikkelt na een tijdje toch weer negatieve connotaties.
 |
| Een groene migratie-achtergrond |
Bovendien geloof ik niet dat deze term preciezer gebruikt wordt. Want heeft Amalia nou wel of geen migratie-achtergrond? Haar moeder is Argentijns-Nederlands, haar opa was Duits-Nederlands. Hoeveel generaties voorouders moeten er in Nederland geboren zijn voordat je geen migratie-achtergrond meer hebt? Of telt alleen je eigen geboorteplek? En telt het als 'migratie' als je geboorteplek in België is, of moet 'ie een aantal kilometers ver weg liggen? Of gaat het niet om geografische maar om culturele afstand, en zo ja: hoe meet je dat dan weer? De grens is hoe dan ook arbitrair en vaag.
Oplossing?
Er bestaat dus geen langetermijnoplossing voor dit probleem, om de simpele reden dat je wel een woord met een precieze & neutrale betekenis kunt bedenken, maar dat het gebruik ervan toch wel weer tot imprecisie en connotaties leidt. Wil dat zeggen dat de overheid toch maar gewoon 'allochtoon' moet blijven gebruiken? Ik denk het niet: er zijn voor deze instituten bovengenoemde goede redenen om de term ongeschikt te vinden, en dat ze de nieuwe term over twintig jaar waarschijnlijk weer in de ban moeten doen, doet daar niks aan af.
Nu komen we dan bij dat beloofde stukje taaladvies: welk woord moet jij nu gebruiken? Zoals gebruikelijk vinden we dat je er vooral zelf over na moet denken. Wat de overheid doet, dat heeft voor jou in ieder geval geen gevolgen. In Nederland mag je alle woorden gebruiken. Al zou je consequent iedereen met 'aardappel' aan willen spreken: het mag. De echte vraag is of je het wilt. Dat de mensen om wie het gaat helemaal niet blij zijn met de term, zou een reden kunnen zijn het niet te gebruiken, ook al heb je zelf geen probleem met het woord. Maar verboden is het niet. Dus, Medelanders, kies je woord zorgvuldig!
De premisse van je betoog is dat het stigma van de term 'allochtoon' de reden is voor dit voorstel. Feitelijk gaat het om iets anders: men vindt dat deze CATEGORISERING niet door de overheid gebruikt moet worden: de burgers moeten niet op deze manier worden onderscheiden. De termen 'Nederlander met een x achtergrond' zijn geen eufemismen, maar wat onhandige omschrijvingen als je het toch over zulke dingen wil hebben. Waar de overheid, of in order geval WRR en CBS, dus niet aan willen.
BeantwoordenVerwijderenHet is dus een misverstand dat dit primair een taalkwestie is. Het is een categiriseringskwestie.
Nou ja, zo gek is die premisse volgens mij niet: in ieder geval de WRR noemt 'de stigmatiserende lading' / 'het beladen karakter' als reden om het niet meer te gebruiken.
VerwijderenDe andere reden is volgens mij wat jij hier de categoriseringskwestie noemt, waar je op neerlandistiek.nl verder op in gaat. En volgens mij raakt dat aan wat ik bedoel met dat de term niet precies is. In de inleiding van het WRR-rapport lees ik:
In het kader van het project Migratiediversiteit zoekt de WRR daarom voor de eigen teksten naar classificaties en termen die passend zijn. Ze moeten zo goed mogelijk aansluiten op de sociale werkelijkheid, voldoende verfijning bieden voor beleidsadvies en geen uitsluitende werking hebben.
Volgens mij stelt de WRR hiermee dat er woorden zouden bestaan die de ingewikkelde werkelijkheid precies zouden kunnen beschrijven. Het soort neutrale en precieze termen waar ik het hierboven over heb. Maar zoals jij in je stuk terecht stelt, is dat niet hoe woorden werken: die suggereren een indeling van de werkelijkheid, maar in feite creëren ze die indeling zelf; ze zíjn die indeling.
Als ik je goed begrijp zeg je dat het probleem van 'allochtoon' zit in die indeling van de samenleving in allochtonen/autochtonen, niet zozeer in de negatieve connotaties. Maar de negatieve connotatie is toch juist een direct gevolg, de andere kant van de medaille, van de indeling? Die indeling suggereert zoiets als Nederlands vs. niet-Nederlands, en dat resulteert altijd in negatieve associaties bij de tweede categorie. In een ideale wereld zouden we het verschil niet maken, omdat en waardoor er geen verschil zou zijn tussen twee groepen.
Ingewikkeld! Ik heb het idee dat ik het volledig met je eens ben (ook met je stuk op neerlandistiek.nl), maar dat ik de materie anders categoriseer...
Het is inderdaad heel ingewikkeld. De indeling is op zichzelf vrijwel neutraal, zeker als je de officiële definitie neemt (zelf in het buitenland geboren, of 1 ouder die daar geboren is), omdat weinig mensen iets hebben tegen pakweg in Nederland woonachtige Belgen of Luxemburgers en al helemaal niet tegen lieden die in Nederland zijn opgegroeid met een Luxemburgse moeder. (Ik hoorde onlangs op de radio een verhaal over een man met een Nederlandse moeder en een Italiaanse vader die vertelde dat zijn opa in de jaren 60 nog fel tegen die relatie was, met zo'n 'spaghettivreter'. Volgens mij bestaat dat niet meer.)
VerwijderenMaar in de volksmond heeft de term een net wat schimmiger betekenis gekregen, zonder duidelijke definitie maar juist wel gebaseerd op die negatieve connotatie: allochtonen zijn buitenlanders die 'we' hier liever niet zien.
Ik geloof dat dit het soort connotaties zijn die het gebruik van de term nog verder verstoren: we hebben een op zichzelf neutraal (zij het enigszins arbitrair) begrip, dat in de praktijk op een net wat andere manier wordt begrepen, namelijk een manier waar negatieve connotaties aan vastzitten. Dan creëer je dus als overheidsinstelling iedere keer dat je de term gebruikt geheid enorme verwarring.
Ik vraag me af of er onderzoek gedaan is naar wat migranten hier zelf van vinden. Als veel "mensen met een immigratieachtergrond" (laat ik ze maar weer "allochtonen" noemen) dit woord als stigmatiserend ervaren zou dat een reden kunnen zijn dit woord te veranderen, maar persoonlijk heb ik niet het idee dat dat zo is.
BeantwoordenVerwijderenHet voorbeeld van Jacomine Nortier vind ik niet tellen. Om te beginnen is dit anekdotisch bewijs en ten tweede is niet duidelijk of de associaties aan het woord "allochtoon" zelf zit of de mensen die "allochtoon" beschrijft.
Als ze zou zeggen "Zij is zo achterbaks, ze lijkt wel een politicus", dan zit de connotatie waarschijnlijk niet aan het woord "politicus" vast, maar aan haar beeld van politici, de groep mensen die beschreven wordt door het woord "politicus".
Als tegenhanger voor "mensen met een migratieachtegrond", stelt het CBS trouwens "mensen met een Nederlandse achtergrond" voor. Deze term vind ik ongelukkig gekozen, omdat het suggereert dat allochtonen geen Nederlandse achtergrond kunnen hebben.
Ik heb het idee dat de meeste 'MmeI' de term allochtoon als vervelend ervaren - dat begrijp ik tenminste van ervaringsdeskundige vrienden. Cijfers heb ik er inderdaad niet bij, maar dat overheidsinstituten van een stigmatiserende lading spreken doet me toch aannemen dat ik niet de enige ben.
VerwijderenConnotaties kunnen inderdaad persoonlijk zijn (voor mij heeft 'spruitjes' een negatieve connotatie, voor u misschien een positieve), maar het gaat hier toch wel om een connotatie die m.i. door een groot deel van de taalgemeenschap in ieder geval herkend wordt.
Ik ben het met je eens dat migratie vs. Nederlands een ongelukkige indeling is, en misschien is juist die indeling wel de kern van het probleem, zoals Marc stelt. Verschillende mensen stellen voor om het voortaan gewoon alleen nog over 'Nederlanders' te hebben. Dan is het stigmatiserende woord weg, inderdaad, maar ik vrees dat de behoefte om mensen als on-Nederlands te benoemen gewoon blijft bestaan. Vermoedelijk komt er dan wel weer een nieuwe term/indeling...