Jaz-Z, Age of Empires, Ierse leenwoorden: wat betekent smithereens?

door Marten van der Meulen

Ik zal een geheimpje met jullie delen: ik heb eigenlijk nauwelijks een muzieksmaak. Ik vind namelijk vrijwel alles leuk, en luister naar wat er maar langs komt. Zo hoorde ik vorige week het nummer Numb/Encore van Jay-Z en Linkin Park. Luisterend naar de tekst (wie doet dat dan ook) hoorde ik opeens het volgende zinnetje: "If I owe you I'm blowing you to smithereens". Heeeee wacht eens even! Smithereens is een van mijn favoriete Engelse woorden! Maar waar komt dat malle woord eigenlijk vandaan, en hebben we het ook in het Nederlands?

Eerst even een klein stukje nostalgie. De reden dat ik het woord 'smithereens' ken is tweelobbig. De eerste lob is het gebruik van dit woord als cheatcode in het onvolprezen computerspel 'Age of Empires 2', wat ik veel speelde als tiener (en waar sowieso hilarische stukjes taal inzitten). Toen al was ik zeer gecharmeerd van de uitdrukking, maar mijn liefde voor taal was nog niet tot volle wasdom gekomen, dus verdween het woord in de krochten van mijn geheugen. Maar toen hoorde ik dat nummer dus, en voila: inmiddels heb ik een plaats om te reflecteren op al die dingen uit mijn Jeugd (zoals het fout uitspreken van mijn naam).

Nu dus smithereens: to blow something to smithereens betekent zoveel als iets in duizend stukjes uiteenblazen. Simpel zat. De herkomst is ook best simpel, maar niet minder aardig. Helemaal zeker weten we het niet (etymologie is vaak schouwen in een modderpoel), maar het lijkt erop dat het woord smithereens uit twee delen bestaat. Smither komt van het Ierse woord smidirin, wat kan worden opgebroken in smidir, van het woord smiodar 'fragment', en een verkleinvorm -een, waardoor je fragmentje krijgt. 

Maar zo is de puzzel nog niet opgelost: we komen zo op smithereen uit. Waar komt die -s dan nog vandaan? Die komt niet uit het Iers, want die wordt in die overigens kneiterboeiende taal (met lekker exotische woordvolgorde: als standaard, namelijk werkwoord-subject-object, dus bijt man hond = man bijt hond!) niet gebruikt voor de meervoudsvorming. Ik denk dat we hier te maken hebben met een gevalletje analoge herinterpretatie (mag ook zo in het lijstje met mooie taalkundige termen). Dat betekent dat mensen een woord zagen dat niet conformeerde aan het patroon van woorden dat ze kenden. Neem raven: dat was vroeger enkelvoud (vergelijk Engels raven), maar omdat -en aan het eind van een woord sterk geassocieerd werd met meervoud, ging men dat woord herinterpreteren, en ontstond het totaal FOUTE enkelvoud raaf. In het geval van smithereens denk ik dat de Engelsman en -vrouw er dus een -s achterplakte om het meervoud te benadrukken.

Nu was ik op zoek naar een equivalent van dit woord in het Nederlands. We hebben een hele lijst met uitdrukkingen die een vergelijkbaar sentiment uitdrukken, zoals naar de filistijnen, naar de tering, naar de haaien, naar de galemiezen. Veel van deze uitdrukkingen hebben zowaar ook nog een interessante etymologische afkomst. Maar een directe tegenhanger van in kleine stukjes uiteenblazen (behalve natuurlijk deze saaie omschrijving) is er niet. Ik stel dus voor dat we smithereens lekker opnemen in het Nederlandse vocabulaire. Ierse leenwoorden zijn in onze taal namelijk extreem schaars (zie Van der Sijs (2005) Leenwoordenboek p. 345): behalve whiskey verder alleen slogan (!), budget (via-via misschien), clan en plaid (hoewel die laatste twee zelfs eigenlijk uit het Schots-Gaelic). Daar mag best iets bij. Ik stel de grens open, voor mensen én taal.

Wat maar weer aantoont hoe heerlijk het leven van een taalverwonderaar is. Onder iedere steen, om iedere hoek, achter ieder woord zit een verhaal. Ik kan het jullie aanraden, verwonderen. Gezonder ook dan ergeren, en een stuk leuker.