Afkortingen: de as van het kwaad?

Door Sterre Leufkens

Afkortingen hebben een slechte naam in de wereldliteratuur. Meerdere Grote Schrijvers (namen en rugnummers volgen onderstaand stukje) noemen de zo onschuldig ogende afko'tjes als cruciale onderdelen in de taal van totalitaire regimes. Maar wat hebben ANWB, vwo, MILF, enz. enz. dan te maken met onderdrukking? Kun je echt dictator worden door wat onschuldige letters weg te laten?

Samenzwerende gemeenschap

Kerstvakantie: sommige mensen gebruiken 'm om eens lekker te lezen over de taal van de nazi's. De Duitse filoloog Viktor Klemperer publiceerde daar in 1947 een boek over, waarin hij allerlei woorden en constructies beschrijft die tijdens het Derde Rijk ontstonden of een nieuwe betekenis kregen. Hij legt uit hoe die woorden en betekenissen volgens hem karakteristiek zijn voor een totalitair gedachtegoed: de woorden drukken bepaalde gevoelens en ideeën uit, en door ze voortdurend te herhalen worden taalgebruikers 'besmet' met die gevoelens en ideeën (zoals een alles verblindend geloof in de führer).

Afkortingen zijn volgens Klemperer 'een specifiek symbool en een specifiek kwaad' van de nazi-taal - 'geen enkele eerdere stijl maakt zo'n exorbitant gebruik van dat taalverschijnsel als het Hitler-Duits'. De reden daarvoor, stelt Klemperer, is dat afkortingen onbegrijpelijk zijn voor buitenstaanders, maar voor de mensen die ze wél begrijpen juist een sterk gevoel van gemeenschappelijkheid meebrengen . Gebruik van afkortingen leidt dus tot 'een samenzwerende gemeenschap': 'het geheime woord als bescherming van de groep tegen de buitenwereld en als teken van samenhorigheid binnen de groep'. Het probleem van die onschuldig ogende afko'tjes is dus: ze sluiten mensen buiten.

Geestdodend

Het deed me denken aan een andere auteur met een politieke boodschap: George Orwell. In zijn beroemde roman 1984 (geschreven in 1948, een jaar na Klemperers boek dus), beschrijft hij het leven in een (fictief) totalitair systeem. Het regime uit 1984 houdt er ook een eigen taalbeleid op na, en die wordt in het boek nauwkeurig beschreven. Bijvoorbeeld in de volgende passage: 

"It's a beautiful thing, the Destruction of words. Of course the great wastage is in the verbs and adjectives, but there are hundreds of nouns that can be got rid of as well. It isn't only the synonyms; there are also the antonyms. After all, what justification is there for a word, which is simply the opposite of some other word? A word contains its opposite in itself. Take ‘good,’ for instance. If you have a word like ‘good,’ what need is there for a word like ‘bad’? ‘Ungood’ will do just as well – better, because it's an exact opposite, which the other is not."

Newspeak, zoals de taalvorm van het 1984-regime heet, heeft dus als doel om mensen zo min mogelijk te laten nadenken. Alle ambiguïteit, alle twijfel, alle nuance moet uit die taal verdwijnen. Daar passen ook afkortingen in: kort lekker alles af tot enkelvoudige lettergrepen, dan gaat het allemaal maximaal efficiënt en hoeft niemand langer na te denken dan strikt noodzakelijk. Niet denken = niet kritisch zijn = volledige onderwerping, en klaar is je dictatuur. Het probleem met afkortingen is volgens Orwell dus niet eens zozeer dat buitensluitende effect, maar eerder dat ze dodelijk zijn voor zelfstandig en kritisch denken. 

Dom

In de afgelopen jaren hebben die arme afkortingen nog meer derrie over zich heen gekregen, vooral uit de hoek van conservatieve ouders die met lede ogen aanzien hoe hun kroost allerlei afkortingen gebruikt bij het msn'en, sms'en, whatsappen, twitteren, en wat doen ze tegenwoordig allemaal niet op die apparaten van ze. Zogeheten sms-taal zou ten eerste slecht zijn voor de Nederlandse taal (verloederingsalert), en ten tweede slecht zijn voor het denkvermogen van bovengenoemd kroost. Jongeren leren niet meer spellen, en wie niet kan spellen die kan eigenlijk niks, dat weten we allemaal. Oké, ik chargeer wellicht een beetje, maar er is wel degelijk enige morele paniek wanneer het aankomt op afkortingen in hedendaagse digitale communicatie. 

Onderzoek heeft inmiddels luid en duidelijk laten zien dat die morele paniek ongegrond is: jongeren die er lustig op los appen zijn gemiddeld juist de betere spellers (vraag maar aan Lieke Verheijen die er binnenkort op promoveert). Dat is ook wel logisch, als je erover nadenkt (!), want afkortingen volgen regels en die regels moet je begrijpen en leren gebruiken. Bovendien houd je bij het maken van een afkorting altijd rekening met je toehoorder of lezer. Als het je doel is om begrepen te worden, ga je heus geen onbegrijpelijk acroniem gebruiken. Als het je doel is om iemand buiten te sluiten, dan ga je juist wel een onbegrijpelijk acroniem gebruiken. Zo typte ik vroeger, als mijn moeder binnenkwam terwijl ik zat te msn'en, 'paw' (parents are watching), en dan wist de ontvangende partij dat we bepaalde onderwerpen even moesten laten liggen, en dan wist mijn moeder niet waar ik het over had. Gebruik van de goede afkorting op het goede moment is dus juist een vaardigheid: je moet goed nadenken over het effect van je woordkeuze op de (mee)lezers. 

Bewust

Hebben Klemperer, Orwell, en de bezorgde ouders dan helemaal ongelijk? Zijn afkortingen onschuldig en ten onrechte met pek besmeurd? Nou, ja en nee. Afkortingen zijn natuurlijk geen inherent kwaadaardige dingen. Het is niet zo dat je na het lezen van 'HEMA VPRO ANWB' opeens een onderworpen zombie bent geworden, niet meer tot individueel gedrag of denken in staat. Maar, zoals alle taalvormen hebben afkortingen wel een bepaald effect, dat afhankelijk is van context. Mensen kunnen zo'n effect inzetten, met goede maar ook met kwade bedoelingen. Daarom is het goed om je bewust te zijn van wat afkortingen (of woorden, constructies, etc.) precies doen. Zodat je het herkent wanneer iemand een taalvorm gebruikt met een ongewenst effect, en zodat je zelf het effect kunt creëren dat je wilt. Dát is tenslotte taalvaardigheid: taalvormen zó kunnen gebruiken, dat je je communicatieve doel behaalt. 

Mensen, wees dus maar niet bang dat je ten prooi valt aan een dictator zodra een politicus zich bedient van wat Korterlands. Geef de taal niet de schuld van de dictatuur. Altijd zelf blijven nadenken, dan komt het allemaal wel goed.