Ja/nee, doorhalen wat niet van toepassing is.

Voordat ik ooit taalwetenschap ging studeren dacht ik dat ‘ja’ en ‘nee’ de meest overzichtelijke woorden waren die er waren. Je hebt ze in alle talen (behalve misschien in het Latijn, kan een connaisseur daar misschien iets over zeggen in de reacties?) en ze betekenen in al die talen hetzelfde. Ja toch? NEE.

Toen ik een vak conversatieanalyse volgde, werd me duidelijk dat er geen onduidelijker woorden zijn dan ‘ja’ en ‘nee’. Ze hebben om en nabij 100.000 betekenissen, die vaak tegenstrijdig zijn. Kijk maar.

- Ja, weet ik veel!

- Ach nee toch, is dat echt waar?

- Ja hoor!

Nog een interessant geval is het antwoord op een vraag met een negatie, bijvoorbeeld: ‘Jij wilt geen koekje, toch?’

De betekenis (dat heet ook wel de semantiek) van ‘ja’ is in principe dat je (de semantiek van) de zin bevestigt. Dus als je inderdaad GEEN koekje wilt maar liever een sardientje (ja, weet ik veel wat je lekker vindt), zou je ‘ja’ moeten zeggen. In sommige talen werkt het inderdaad zo. Ik heb ooit van een Rus begrepen (nee maar echt! laat het me weten als het niet klopt) dat Russen op het Russische equivalent van de koekjesvraag ‘da’ (ja dus) antwoorden. Maar in het Nederlands klinkt dat raar. Graag jullie meningen in de reacties, maar voor mij klinkt dit niet:

‘Jij wilt geen koekje toch?’ ‘Ja. Ik wil liever een sardientje.’

Wat je in het Nederlands doet met ‘ja’ of ‘nee’ zeggen, is denk ik niet zozeer de zin bevestigen of ontkennen, maar de inhoud van die zin, de voorgestelde actie, bevestigen of ontkennen. Dus je zegt eigenlijk: ‘ja, ik wil een koekje’ of ‘nee, ik wil geen koekje’. Het gedeelte van taal dat te maken heeft met wat taal doet, met de rol van taal in interactie tussen mensen, wordt ‘pragmatiek’ genoemd. Je zou dus kunnen zeggen dat het Nederlands een pragmatisch ja/nee-verschil heeft, terwijl het Russisch een semantisch verschil maakt.

Nu wordt het nog interessanter. Volgens mij (dit is een observatie, geen bewezen feit) loopt het ja knikken en nee schudden niet per se synchroon met het ja/nee zeggen. Ik heb het idee dat ook knikken en schudden semantisch en pragmatisch kunnen zijn. Zo gebeurde mij laatst het volgende. Iemand vroeg me: ‘Tyfanny-Lynne* komt niet, toch’?  En toen knikte ik van ‘ja’, en zei ik: ‘Nee, precies!’

Raar! Als ik het nu probeer na te doen voel ik me als in dat trucje waarbij je je armen in tegengestelde richting wilt draaien. Vast heel goed qua braintraining, en weer een teken dat taal niet zo logisch als je wel zou denken. Ja toch, niet dan?

*Uit privacyoverwegingen is deze naam gefingeerd.