Kees van Kooten irriteert zich

Misschien heeft u het al vernomen: Kees van Kooten gaat het Groot Dictee der Nederlandse Taal schrijven. Van Kooten is voor mij een enorme taalheld, zeker in combinatie met die andere grootheid Wim de Bie. Het is nooit leuk als een held van een voetstuk valt, en het deed mijn hartje dan ook best zeer toen ik las dat Kees zich behoorlijk kan ergeren aan het ‘foutieve’ gebruik van irriteren. Misschien klimt hij er terug op als hij dit stukje leest…

 

Goed, de questie. Een standaard overgankelijk werkwoord heeft twee ‘deelnemers’: 1 deelnemer die de actie in het werkwoord uitvoert, en 1 die het ondergaat. Bijvoorbeeld bij ‘Miep zoent Ada’ is Miep de uitvoerende, in de taalkunde Agens genoemd. Ada is in dit geval de ondergaander, oftewel Patiens. In het Nederlands is de Agens meestal subject, wat zo veel wil zeggen als dat het een eerste naamval krijgt en bepaalt hoe je het werkwoord vervoegt. De Patiens is lijdend voorwerp, dus krijgt een accusatiefnaamval en doet er niet toe voor de vorm van het werkwoord.

Er zijn werkwoorden waarbij dat wat subject lijkt te zijn, niet de agens is. Bijvoorbeeld: ‘De reizigers wordt verzocht uit te stappen’. De agens is hier niet uitgedrukt, er is een of andere entiteit die dat ‘verzoeken’ uitvoert, maar die staat niet in de zin. ‘De reizigers’ staan wel in de zin, op de positie waar normaliter die agens staat. Daardoor ervaren veel taalgebruikers dat als subject, en zullen ze ook werkwoordsvervoeging toepassen: ‘De reizigers worden verzocht uit te stappen’. Daar kun je je aan ergeren, maar je kunt ook verwoorden wat er gebeurt en dat is dit: er ontstaat een conflict tussen het semantisch subject (de agens, de betekenis van de zin) en het grammaticaal subject (dat wat qua zinsbouw het subject is). Dat gebruikers dit doen, laat zien dat ze bij het gebruiken van de grammatica, rekening houden met de betekenis van woorden, en dat is alleen maar knap, dunkt me. 

Dat soort herinterpreteren gebeurt wel vaker: een soortgelijke situaties is “het meisje die ik zag”. Ook hier gaan bij veel mensen ergernisbelletjes af, maar het is lang niet dom: het gaat hier om een verschil tussen grammaticaal geslacht en semantisch geslacht: meisje is grammaticaal onzijdig (dat), maar inhoudelijk hartstikke vrouwelijk (die). 

Goed, terug naar ergeren. Dat is een gek werkwoord, aangezien de agens en de patiens hetzelfde moeten zijn: 'IK erger ME aan een derde deelnemer'. Het lijkt alsof ik zowel uitvoerende van de ergernis ben, als ondergaander. Dat is nogal abstract. Het woord ‘irriteren’ werkt wéér anders: 'IETS irriteert MIJ', oftewel het subject is datgene dat irriteert (al doet het dat misschien helemaal niet expres, dus een echte Agens is het niet), en ik onderga het. Ook dit is een atypisch geval, omdat het niet zo’n fijne ‘iemand-doet-iets-bij-iemand’-structuur heeft. Bovendien lijken die woorden, ‘ergeren’ en ‘irriteren’ in betekenis erg op elkaar. Deze dingen bij elkaar zorgen ervoor dat verwarring ontstaat en mensen een contaminatie gaan gebruiken: ‘Ik irriteer me aan jou’. Wederom, je kunt er kwaad om worden, maar je kunt ook benoemen wat er gebeurt:  de structuur van ‘ergeren’ en ‘irriteren’ wordt gecombineerd, waardoor een semantisch eenduidiger situatie ontstaat. 

En weet je, het hele erger/irriteer-gebeuren is absoluut niet het enige geval van een dergelijke semantische uitwisselbaarheid: een vergelijkbaar geval is 'zich beseffen/realiseren'. Die werkwoorden betekenen ook vrijwel hetzelfde en hebben een ingewikkelde structuur, en daar worden dan ook veel “fouten” mee gemaakt (‘ik besef me’). Maar hier lijkt dus de crux van het “probleem” te liggen: dit soort fouten wordt niet gemaakt met wederkerende werkwoorden zoals 'zich wassen', 'zich aanbieden' of 'zich aankleden'. Waarom niet? Misschien wel omdat er geen inwisselbaar werkwoord is dat vrijwel hetzelfde betekent!

Of je je eraan ergert moet je zelf weten, maar wat je echt niet moet doen is zeggen dat mensen dom zijn als ze dit doen. Onzorgvuldig misschien wel, als ze op school geleerd hebben dat dit ‘fout’ is en ze merken het niet. Maar het herstructureren van een constructie om deze logischer, eenduidiger, minder ondoorzichtig te maken, is m.i. alleen maar slim en een uiting van taalgevoel. Ik hoop dat Kees een dictee schrijft waarin het echt niet gaat om het Groene Boekje uit je hoofd stampen, maar juist om taalgevoel!