Wanneer is een rivier een rivier?

Milfje was vorige week lekker een stukje aan het fietsen in de wilde natuur, toen hij op een taalkundig interessant probleem stoot: hij fietste namelijk langs de River Torrens, een rivier dus, maar die was op plaatsen helemaal niet zo breed. Hij was zelfs zo smal dat ik het eerder een stroompje zou willen noemen. Wat de vraag oproept: wanneer is een stroom een rivier?

Dit probleem heeft te maken met categorisatie. Idealiter zou er natuurlijk een duidelijke scheiding zijn: dit is een rivier, en dit is een stroom. Voor sommige gevallen is het helder: een raaf is een vogel, maar een vleermuis niet, ondanks dat een vleermuis vogelachtige eigenschappen heeft. Maar in het geval van rivieren en zulks is die scheiding niet zo helder. We hebben daar misschien wel intuities over, maar er is geen duidelijke scheidslijn wat betreft breedte, diepte oid. We lijken hier te maken te hebben met een zogenaamde fuzzy boundary.

Rivier

Die fuzzy boundaries zijn enorm belangrijk in de semantiek. Vroegah volgde men namelijk de Aristotelische klassieke categorisatie theorie, die stelde dat iets óf wel een lid was van een categorie, óf niet. Dat klinkt als een enorme open deur, maar dat is het niet. Want er zijn een heleboel dingen die niet zo helder het een of het ander zijn. Dat werd duidelijk gemaakt door een onderzoek van William Labov (een van Milfjes helden). Hij deed onderzoek naar hoe mensen vloeistofcontainers beoordeelden: wanneer is iets een cup en wanneer is het een mug (ik gebruik de Engelse termen, omdat de Nederlandse woorden kop en mok of beker waarschijnlijk een ander onderscheid maken)? Hij merkte dat sommige objecten duidelijk het een of het ander waren, maar dat er ook twijfelgevallen waren, bijvoorbeeld als er een pootje onder zat.

Stroompje

Hieruit kunnen we afleiden dat sommige dingen een beter voorbeeld zijn van een categorie dan anderen: een beker met een groot handvat gemaakt van aardewerk is een beter voorbeeld van een mok dan een ronde beker met een klein handvat, en de Waal bij Zaltbommel is een beter voorbeeld van de categorie rivier dan onderstaand watertje. Zo’n ‘goed voorbeeld’ noem je een prototype, en het was Eleanor Rosch die dit in de jaren '70 bedacht en onderzocht. Zij deed onder meer onderzoek naar de categorie vogels. Ze liet dan bijvoorbeeld verschillende vogels aan mensen zien en vroeg ‘Is dit een vogel?’. De proefpersonen antwoordden bij een raaf veel sneller met ‘ja’ dan bij een pinguïn of een struisvogel – dit heet een prototype-effect. Een raaf is dus een goed voorbeeld van een vogel (een ‘birdy bird’ noemen we dat), en zo heb je ook dat bepaalde tinten rood betere voorbeelden zijn van rood als categorie. Fascinerend onderzoek, waar ik niet verder op inga, maar zeer de moeite waard om te lezen: haar onderzoek lijkt te bewijzen dat zelfs sprekers van talen die geen woord hebben voor een bepaalde kleur, die toch als prototype aanmerken.

Rivier? Stroom? Beek?

Wat mij betreft is rivier dus een problematisch geval. Om maar eens naar Van Dale Online te grijpen (virtueel gezien dan): een rivier is “een waterloop die door vereniging van beken of andere waterlopen op natuurlijke wijze ontstaat (ook wel gebruikt voor vrij grote zoete wateren met slechts ten dele natuurlijke loop)”. Dat impliceert een zekere omvang: een vereniging van beken. Een beek is een “smal stromend water dat overal doorwaadbaar is”. Hoewel de definitie van rivier dus niks zegt over doorwaadbaarheid,  speelt dat volgens mij wel mee. En het probleem in het geval van de Torrens lijkt te zijn, dat als iets eenmaal als rivier benoemd is, dan blijft het een rivier, ook al heeft het soms de eigenschappen van een beek.