Door Sterre Leufkens
Vrouwen… Hoe moet je die noemen? In het Nederlands hebben we verschillende woorden gebruikt om naar vrouwen te verwijzen. Sommige positief of neutraal (vrouw, meisje), andere denigrerend (wijf). Ook hebben we het woord 'dame'. Dat woord heeft allerlei interessante betekenissen, en het krijgt er alleen maar meer bij. Welke, en waarom die?
Als woorden voor vrouwen veranderen, dan worden ze vaak negatiever. Neem het woord 'wijf'. Volgens het boek van moordwijf Nicoline van der Sijs komt dat woord van viif, wat waarschijnlijk 'getrouwde vrouw' betekende, in 1236 tenminste. Viif lijkt op het Gotische biwaibjan, oftewel 'omhullen', en die gelijkenis snappen we wanneer we bedenken dat getrouwde vrouwen destijds heur haar in een doek droegen. Goed. Terug naar het wijf van nu. Aan dat woord kleeft natuurlijk een denigrerende betekenis, ook wel 'pejoratief' geheten. Een wijf, daar stel ik me een schreeuwende tokkie bij voor. Niet bepaald een knappe, deugdzame vrouw. De betekenis is dus veranderd van positief/neutraal, naar slecht en afkeurenswaardig.
Zulke veranderingen zien we vaker. Het woord 'stout' betekende vroeger bijvoorbeeld 'moedig'. De betekenis verschoof naar 'zelfstandig', en 'eigenwijs', en kwam vervolgens uit op dat wat stout nu betekent. 'Slet' betekende ooit gewoon 'lap', maar ging toen 'ontuchtige vrouw' betekenen, via het idee dat 'lappen' iets ranzigs is. Dit alles hóéft niet te gebeuren. Wife, Weib en wiif zijn in respectievelijk Engels, Duits, en Fries nog altijd neutrale termen. En andere woorden krijgen juist een steeds positievere betekenis, bijvoorbeeld 'ijver' dat vroeger 'afgunst' betekende, en nu zoiets als hardwerkendheid.
Anyway. Laten we eindelijk naar de dames gaan. Het woord dame komt van het Latijnse domina, de vrouw des huizes, en verwijst van oudsher een adellijke vrouw. En sinds later ook naar een schaakstuk. Tegenwoordig hebben we het hele systeem van edelen weggedaan, dus kun je ook gewoon 'dame' zeggen tegen iedere vrouw die je tegenkomt, barones of dienstmeid. En toch is het volgens mij geen neutraal woord, in ieder geval niet altijd. Iemand aanspreken met 'dame' (of sterker nog: 'jongedame'), dat is soms bijna ironisch. Je gebruikt een heel hoge aanspreektitel, voor iemand die duidelijk niet per se hoogstaand is, en daarmee wordt het potsierlijk. Zie bijvoorbeeld het geval waarin een ouder persoon een meisje van 5 met 'dame' aanspreekt: dat is ofwel grappig, ofwel streng ('Zeg jongedame, weten jouw ouders wel dat je in de zandbak speelt?').
En dan heeft 'dame' nóg een nieuwe betekenis. Ik hoor namelijk regelmatig dat het gebruikt wordt om een prostituee mee aan te duiden. De 'dames van lichte zeden' kennen we al langer, maar die lichte zeden kun je ook weglaten. Zie bijvoorbeeld dit nieuwsitem over een protest van sekswerkers in Amsterdam. Is allemaal niet erg natuurlijk, prima woord, prima betekenis, niks meer aan doen. Maar wat moeten wij hiervan denken? Gaan woorden voor vrouwen altijd van Madonna (getrouwde vrouw) naar hoer? Of kan een slet ook heilig worden?
De omgekeerde richting komt ook voor, mooi voorbeeld daarvan is 'wicht'. Oorspronkelijke betekenis is zoiets als 'ding, zaak, (levend) wezen, geest'. In de algemene omgangstaal vooral nog bewaard in samenstellingen als 'booswicht' en goed verstopt in 'niet' (< ne-wicht).
BeantwoordenVerwijderenVia de betekenissen 'mens, persoon' (met meestal een ongunstige of diminutieve bijklank, daaruit ook 'kind') en 'meisje, vrouw, jongedame' (met negatieve bijklank) naar regionaal (Groningen, Drente) een neutraal woord voor 'meisje, jonge vrouw, vrouw, echtgenote'.
Dank je wel, Erik, leuk!
Verwijderen"Weib" (Was will das Weib?) is in het Duits zeker geen neutrale term en wordt eerder denigrerend gebruikt.
BeantwoordenVerwijderenAls je er in het Nederlands een positieve adjectief aan toevoegt zoals "ongelooflijk stoer wijf", "leuk wijf" zie ik geen denigrerend probleem.
Navraag leert dat je gelijk hebt wat betreft Weib - ik was in de veronderstelling dat dat neutraler was dan wijf, maar ik loop alweer achter. Dank voor de verbetering.
VerwijderenBetekenis is natuurlijk altijd afhankelijk van hoe je een woord gebruikt. Ik kan ook 'een onwijs toffe eikel' zeggen, dan is 'eikel' ook positief, maar dat verandert er niks aan dat 'eikel' een negatieve connotatie heeft.
Die dame is niet zomaar een stuk, die dame is een schaakstuk.
BeantwoordenVerwijderenWicht lijkt me niet zo'n heel goed voorbeeld: betekende vroeger (neutraal) 'wezen', meer bepaald 'kind', terwijl het nu toch eerder denigrerend wordt gebruikt (om de nadruk te leggen op de hulpeloosheid of onnozelheid van het 'wezen' in kwestie).
BeantwoordenVerwijderenDeerne is interessanter: in oorsprong 'dienares' werd het in het Middelnederlands vooral voor vrouwen van lichte zeden gebruikt, terwijl die betekenis nu naar de achtergrond is verdrongen, en deerne eerder voor een 'schone jongedame' wordt gebruikt. En met name interessant is dat we bij het Duitse woord Dirne net de omgekeerde evolutie zien: van een overwegend neutrale term voor 'meisje' kreeg het gaandeweg een duidelijk negatieve (prostitutie-)connotatie.