Onlangs kwam ik erachter
dat iets wat ik als kind zei, helemaal niet zo gebruikelijk is. Het
gaat hier om de uitdrukking “sjenne bokkelene”. Dit werd gebruikt
op de basisschool als iemand spreekwoordelijk voor paal stond,
oftewel iets genants had gedaan. Daarbij werden de wijsvingers in de
richting van de zich generende persoon over elkaar gewreven. Wat is
hiermee aan de hand?
Duidelijk is dat de
woordelijke uitdrukking komt van het woord “gêne”,
met een rijmpje erachter. Interessant genoeg komt deze uitdrukking “gêne bokkelene” niet voor op het internet - altijd een leuke vondst. Wel komt de
verbasterde vorm, “sjenne”, 2 keer voor: een keer op een pagina
uit 2006
en een keer op een pagina uit 2002.
Voor de goede orde: mijn basisschooltijd was in de jaren '90. Zie hieronder voor een filmpje, met ook de in mijn herinnering typerende intonatie (kinderlijk pesterig natuurlijk)
Het
vingergebaar is duidelijk afkomstig van een ouder gebaar, namelijk dat van
“sliep uit”. Dit werd aanvankelijk (18e eeuw) los gebruikt:
“Sliep! Sliep!”, afkomstig van het werkwoord “uitsliepen”
(zie de Etymologiebank).
De vingerbeweging moet slijpen voorstellen. Mij is alleen niet
duidelijk of het werkwoord “uitsliepen” nou komt van “slijpen”,
of dat de woorden eenvoudigweg op elkaar lijken. In het eerste geval:
wat is er genant aan slijpen, in het tweede geval: waarom is die link
gelegd? Later werd er overigens een rijmpje van gemaakt: "Sliep uit, sliep uit, alle kinderen lachen je uit". Dit rijmpje is nog bij velen bekend (denken wij, maar kinderen uit de jaren '00/'10, is dat ook zo?).
Dit verhaal verklaart op welke leest het gebaar bij de "sjene" uitdrukking gestoeld is. Het verklaart alleen nog niet hoe de verandering plaats heeft gevonden van 'sliep' naar 'sjene bokkelene'. Er is wel anekdotisch bewijs van iets andere, dialectische vormen (bv. "aschliep" in Brussel, en "sliep oet" in Twente), maar dat zijn duidelijk varianten - in de versie uit mijn jeugd hebben we echt met een totaal ander woord te maken.
Dan
is er nog de tijdsvraag. Op dit forum wordt gedacht dat jongeren de
uitdrukking “sliep uit” niet meer gebruiken. Desalniettemin heeft
een korte ondervraging onder een klein aantal informanten (<5) tot
de conclusie geleden dat in ieder geval tot begin 21e eeuw de
uitdrukking werd gebruikt. Wat de stand van zaken is ten aanzien van
“sjene bokkelene” is onduidelijk. Ook is onduidelijk in hoeverre
de uitdrukking “dis” of “gedist” terrein heeft veroverd.
Nu
zitten we hier op de redactie dus met een aantal vragen:
- is “sjenne bokkelene” een geïsoleerd fenomeen, in tijd (jaren '90) of geografie (Den Haag)? Of zijn er andere tijden/plaatsen waar men dit kent?
- wat is de ontstaansgeschiedenis van deze uitdrukking? Waarom een deel “sliep uit” en een deel iets anders?
- zijn er nog andere uitdrukkingen die worden gebruikt? Bijvoorbeeld “dis”?
- kunnen we de etymologie van “uitsliepen” verklaren?
We horen graag van u.
In de jaren 80 in Utrecht nooit vernomen op school (en tot op 5 minuten geleden) nog nooit van gehoord
BeantwoordenVerwijderenPrecies naar dit soort reacties waren we op zoek, dus dank! Zo kunnen we het fenomeen mooi geografisch en chronologisch in kaart brengen.
VerwijderenZoals je weet werd er bij mij op de basisschool (Katwijk ZH) wel "sliep uit sliep uit alle kinderen lachen je uit" gezegd (eind jaren 90). Ik zal eens bij mijn broer en zus informeren (jaren 80) of het toen ook al gezegd werd!
VerwijderenGeboren en getogen in Den Haag, maar heb het nooit gehoord. Kijk verder in Google Books en dan vind je een aantal vermeldingen met alleen de boektitels, met als oudste bron De donkere kamer van Damokles van Hermans (1958). Als je handig bent met torrents is het te downloaden en kun je het opzoeken. Maar een recentere bron zou De taalwerkplaats zijn van Jan Renkema uit 2012. Jan Renkema zit op Twitter en zou je zo kunnen vragen.
BeantwoordenVerwijderenOf sjenne verwant is aan gene lijkt mij zuiver speculatief. Nog speculatiever is mijn vinding dat sjenne een andere naam is voor het Limburgse Schinnen. En Schinnen was de plek van de historische bokkenrijders. En in 1994 was er op tv een serie over de bokkenrijders. Sjenne bokkelene? Kan allemaal toeval zijn, want alles is wel te googelen.
Ik zou voorlopig inzetten op Jan Renkema.
De eerste alinea snap ik niet: wil je dat we onderzoek doen in Google Books? Een snelle blik in Hermans leert dat het daar niet in voorkomt.
BeantwoordenVerwijderenDe verwantschap is zeker niet speculatief. Dat zou kunnen, ook al lijken zowel de klanken op elkaar en heeft de situatie met gene te maken, maar er is toch wel bewijs, waar we op Facebook op werden geattendeerd. In de etymologiebank staat onder trefwoord sjène: Etym.: AN gêne, S sjen = schaamte, schande. Lijkt me behoorlijk sterk bewijs.
Voor bokkelene geven we verder geen enkele verklaring: jouw hypothese is, hoewel vergezocht, dus best mogelijk. Wat Jan Renkema er verder mee te maken heeft, weet ik niet: het lijkt me meer iets voor Nicoline van der Sijs of Ewoud Sanders
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/sjene
Toch nog een keer bij Google Books gekeken en als je zoekt op "sjenne bokelene" krijg ik vijf hits, waaronder De donkere kamer van Damokles en De schrijfwijzer van Jan Renkema. Er is echter geen citaat naar boven te halen vanwege auteursrechten, maar het zou dus in deze boeken voor moeten komen. Vandaar om de vraag aan Jan Renkema te stellen, hij heeft het kennelijk gebruikt. En in Google Books zoeken via Delpher werkt niet echt.
VerwijderenEn in de kop van het stukje staat sjene, met een n, in de rest sjenne. Beide varianten kunnen rijmen op bokkelene: sjenne bokkelaine of sjene bokkelene? Onduidelijk. Hoe spreken jullie bokkelene uit?
Spelling is inderdaad inconsequent, excuses, maar in het fimpje is te zien hoe we bokkelene uitspreken. Niet bekeken?
VerwijderenWat betreft De Donkere Kamer: ik heb die inmiddels (hoe doet er niet toe) digitaal op de kop getikt, en het staat er niet in. Over de Schrijfwijzer weet ik niks. Maar zou je een link kunnen sturen met je resultaten?
Sorry sjene bokolene=sjene kokolene. Zoek ook eens in Delpher. Ook wat Surinaamse bronnen van sjene daar gevonden, maar niet verder onderzocht.
BeantwoordenVerwijderenSorry sjene bokkelene=sjene kokolene. Kwam vanmiddag wel vermeldingen van sjene tegen in Delpher bij Surinaamse bronnen, maar niet verder onderzocht.
BeantwoordenVerwijderenMisschien moet je ook eens op Facebook kijken: daar meldt Maarten van der Meer van vernoeming.nl ook al die bronnen.
BeantwoordenVerwijderenLeuk dat je zo actief zoekt, alleen je opmerking "dan zou het mogelijk toch sjene kunnen zijn en niet sjenne" begrijp ik niet zo goed: de spelling doet er niet zoveel toe wat mij betreft, en de uitspraak is voor mij zoals ik die in het filmpje doe: voor anderen kan die anders zijn.
Ik begrijp hoe jij het uitspreekt, dat dacht ik ook al gelijk, maar dan zou ik toch sjenne bokkelenne spellen, of met een accentteken. En er zijn twee vindplaatsen met sjene bokkelene en sjene bokke lene. Mogelijk dat die mensen het op zijn Hollands uitspreken. Allemaal gissingen en ik heb geen flauw idee. Maar altijd aardig om dit soort vragen te onderzoeken via Google. En ik zit niet op Facebook en kan zijn pagina ook niet vinden.
VerwijderenIk ging ergens de mist in doordat ik niet direct keek bij de etymologie van sjene, of beter gespeld sjène. een Surinaams woord voor gêne. Ik was nog bezig met Google Books.
BeantwoordenVerwijderenWij zeiden op school "bok" of "bokkie" voor iemand die voor paal stond ipv sliep uit (jaren '90 in Westfriesland)
BeantwoordenVerwijderen'Sliep uit' met het rijmpje kwam zeker in mijn jeugd in de vijf/zestiger jaren in Den Haag voor.
BeantwoordenVerwijderenin de jaren 80/90 in Den Haag zeker gebruikt!
BeantwoordenVerwijderenSliep uit kwam in Haarlem in de jaren 80 ook voor. Sjenne Bokkelene heb ik nog nooit van gehoord. Interessant!
BeantwoordenVerwijderenSjenne bokkelenne - zeker in Rijswijk, jaren 80-90. zocht het op na discussie met vriendin (uit Purmerend) , zij: Bokkie bokkie, sik ,sik.
BeantwoordenVerwijderenGène bok of bokking, met het gebaar dat eruitziet alsof je aan je sik plukt. Volkomen belachelijk , maar in mijn jeugd in Zoetermeer (jaren '80 -90) werd dit veel gebruikt.
BeantwoordenVerwijderen'Oeh bok, sjène bok' (soms incl sikgebaar) kwam bij ons in de jaren 90 in Den Bosch vaak op de basisschool voorbij. Werd gebruikt om aan te dikken dat iemand voor schut stond.
BeantwoordenVerwijderenOok wij zeiden sjene bokkelene in de jaren '90 in Den Haag, dan toch iets lokaals?
BeantwoordenVerwijderenIk ken het gebaar van de wijsvingers over elkaar strijken en wijzen in de richting van het kind dat iets niet goed had gedaan. Daarbij werd dan: sliep uit, sliep uit gezegd. Vooral op de lagere school in de lagere klassen. Ik kom uit Kampen, 1963 - 1966 ongeveer.
BeantwoordenVerwijderenIk woon in Weert en mijn opa maakte altijd het grapje om mij naar de wc mee te nemen om in de toiletpot te laten kijken. Dan Zei die altijd 'veur niks gekeeke in de pot gesjeete sleip oet sleip oet
BeantwoordenVerwijderenIn Bussum zeiden we in de jaren '70 en '80 "sliep uit, sliep uit, alle vogeltjes lachen je uit" inclusief de beschreven handgebaren.
BeantwoordenVerwijderenDen Haag jaren 50/60: sliep uit sliep uit, alle kinderen lachen je uit, met het gebaar vande 2 wijsvingers. Ook : he he, bokkie beeeeh, als iemand iets stoms zei.
BeantwoordenVerwijderen